Η αρμονική σύνθεση ως φορέας θεμελιωδών αρχών στην καλλιτεχνική δημιουργία: μια εμβάθυνση στο έργο του Johannes Vermeer

Δημητρακοπούλου Ευγενία (Ζένια); Dimitrakopoulou, Evgenia (Zenia)

dc.contributor.author	Δημητρακοπούλου Ευγενία (Ζένια)	el
dc.contributor.author	Dimitrakopoulou, Evgenia (Zenia)	en
dc.date.accessioned	2017-03-13T10:39:00Z
dc.date.issued	2017-03-13
dc.identifier.uri	https://dspace.lib.ntua.gr/xmlui/handle/123456789/44596
dc.identifier.uri	http://dx.doi.org/10.26240/heal.ntua.2628
dc.description	Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Διδακτορική Διατριβή. Τομέας Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού.	el
dc.rights	Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 3.0 Ελλάδα	*
dc.rights.uri	http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/gr/	*
dc.subject	Vermeer	en
dc.subject	Αρμονική σύνθεση	el
dc.subject	Harmonic compositions	en
dc.subject	Geometric structure	en
dc.subject	Symbolism	en
dc.subject	Attribution of meaning	en
dc.subject	Γεωμετρική δομή	el
dc.subject	Συμβολισμός	el
dc.subject	Νοηματοδότηση	el
dc.title	Η αρμονική σύνθεση ως φορέας θεμελιωδών αρχών στην καλλιτεχνική δημιουργία: μια εμβάθυνση στο έργο του Johannes Vermeer	el
heal.type	doctoralThesis
heal.secondaryTitle	Οι αρμονικές συνθέσεις του Vermeer: camera Obscura και γεωμετρική δομή, συμβολισμός - αλληγορία και νοηματοδότηση: μια ολοκληρωμένη προσέγγιση	el
heal.classification	History of Art	el
heal.dateAvailable	2018-03-12T22:00:00Z
heal.language	el
heal.access	embargo
heal.recordProvider	ntua	el
heal.publicationDate	2015-05
heal.abstract	Το όνομα και το έργο του Vermeer συχνά συνδέεται από τους μελετητές του με ένα μυστήριο. Τα περισσότερα από τα κείμενα που αναφέρονται στον Vermeer σχετίζονται με την οικογένειά του, αν και η φήμη του ζωγράφου είχε εξαπλωθεί και πέρα από το Delft, όπου γεννήθηκε και έζησε. Δεν διασώζονται, για παράδειγμα, προσωπικά του κείμενα ή προσωπική του αλληλογραφία, κάποιο σχέδιο ή προσχέδιο του ζωγράφου –κανένα στοιχείο που να συμβάλλει σε μια εμβάθυνση στην πνευματική και καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία του. Το μόνο στοιχείο που μας συνδέει πραγματικά με τα ενδιαφέροντα, τις αναζητήσεις και την ιδιοσυγκρασία του είναι το ίδιο του το έργο. Και εδώ προκύπτει ένα ακόμα ερωτηματικό. Ο Vermeer απεβίωσε σε ηλικία μόλις 43 ετών αφήνοντας πίσω του λιγότερο από 50 έργα, από τα οποία σήμερα έχουν αναγνωρισθεί τα 34-36. Υπολογίζεται λοιπόν ότι ο καλλιτέχνης ολοκλήρωνε περίπου δύο μόνο έργα το χρόνο· Έργα που είναι συνήθως ιδιαίτερα μικρών διαστάσεων, ώστε να μπορεί να υποτεθεί ότι ο απαιτούμενος χρόνος δημιουργίας τους θα ήταν λιγότερος απ’ ότι στην περίπτωση που αυτά ήταν διπλάσια ή τριπλάσια για παράδειγμα σε μέγεθος. Στην μελέτη αυτή, γίνεται μια εμβάθυνση στο έργο του Vermeer. Αν και εξετάζεται στο χωροχρονικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται, τη Χρυσή Εποχή της Ολλανδίας και τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές συνθήκες στο Delft, όπου έζησε ο καλλιτέχνης, η ερευνητική υπόθεση δεν περιορίζεται στην στείρα εντύπωση ότι το έργο του απλά συμμορφώνεται με τις επιταγές αυτού του πλαισίου, όπως υποστηρίζουν κάποιοι μελετητές. Αρχικά διερεύνηθηκαν τα στοιχεία που αναδεικνύουν συγγένειες με σύγχρονούς του καλλιτέχνες και με πιθανούς δασκάλους του, καθώς δεν υπάρχουν καταγραφές για την όποια μαθητεία του, εντός ή εκτός του Delft, ή για τις σχέσεις του Vermeer με άλλους ζωγράφους. Προτάθηκε τελικά, κατόπιν διεξοδικής έρευνας, ότι ο Vermeer είχε διαφορετικούς δάσκαλους στο συνολικό διάστημα της μαθητείας του, γεγονός που αιτιολογεί γιατί δεν είναι έντονη κάποια μονοσήμαντη επιρροή στο έργο του. Αναλύθηκαν επιμέρους οι πιθανοί λόγοι που δεν καταγράφηκε επίσημα ως μαθητής ενός έστω από τους τρεις που προτείνονται ως επικρατέστεροι. Για την εμβάθυνση όμως στην ιδιαιτερότητα του Vermeer παραλληλίστηκαν στη συνέχεια έργα του με έργα διάφορων διακεκριμένων σύγχρονών του Ολλανδών ζωγράφων. Αυτή η σύγκριση αποτέλεσε έναν πολύτιμο οδηγό για μια διαφορετική ανάγνωση του έργου του, καθώς αυτό στέκει διακριτικά αποστασιοποιημένο. Εντυπωσιάζει η συνέπεια των απεικονίσεων του, ιδιαίτερα της ενότητας των σχετικά ώριμων έργων του. Οι ιδιότυποι περιορισμοί αυτών των έργων έρχονται σε αντιπαράθεση με το σύνολο των απεικονίσεων καθημερινής ζωής. Ο Vermeer διακρίνεται ως ιδιαίτερα πιστός, ιδιαίτερα προσηλωμένος, σε μια πολύ συγκεκριμένη «σκηνοθεσία». Τα έργα του αποτελούν μια ενότητα με συγκεκριμένη ταυτότητα· Η πρόθεση του δομεί ξεκάθαρα και με συνέπεια το σύνολο των συνθέσεων του. Σε ένα επόμενο βήμα, διερευνήθηκε διεξοδικά η συγγένεια του έργου του Vermeer με το έργο του Φλαμανδού Jan van Eyck, που άφησε το στίγμα του στην Ιστορία της Τέχνης τουλάχιστον δύο αιώνες νωρίτερα. Η σύγκριση επικεντρώθηκε στις αρχές που διέπουν με συνέπεια το έργο και διαμορφώνουν την προσωπική καλλιτεχνική πρόταση των δύο δημιουργών. Τεκμηριώνεται σταδιακά, στο σύνολο της μελέτης, μια ολοκληρωμένη πρόταση πάνω στη συνολική προσέγγιση του Vermeer, η οποία, σε συμφωνία με την παράδοση που του κληρονομήθηκε από τον Jan van Eyck, βασίζεται στη γεωμετρική δομή, και διαποτίζει με νόημα όλα τα επιμέρους στοιχεία που απαρτίζουν τις συνθέσεις του. Ταυτόχρονα, σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής του, η απόδοση των απεικονίσεων του Vemeer είναι απόλυτα νατουραλιστική. Αυτό ακριβώς είναι και το πιο παραπλανητικό σημείο στα μάτια ενός σύγχρονου θεατή. Όπως τεκμηριώθηκε σε αυτήν την έρευνα, η camera obscura είναι το πρωτοποριακό για την εποχή του εργαλείο που δίνει στον Vermeer τη δυνατότητα να υποστηρίξει τις νατουραλιστικές απεικονίσεις του με καθαρή και σύνθετη γεωμετρία. Η διαδικασία που προτείνεται ότι ακολουθούσε ο ζωγράφος συνολικά φανερώνει ένα σύνθετο νοητικό σχήμα-σύλληψη και μια βαθιά προεργασία πίσω από κάθε έργο. Η όλη αυτή προσέγγιση δίνει μια ερμηνεία για την τελειότητα που αποπνέει το έργο του Vermeer και για τον περιορισμένο αριθμό των έργων του, καθώς μια τέτοια μεθοδολογία θα απαιτούσε χρονοβόρα επεξεργασία για τη διαμόρφωση του επιθυμητού αποτελέσματος. Ως πιθανός συνδετικός κρίκος του Vermeer με την χρήση της camera obscura προτείνεται, σε μελέτες που έχουν προηγηθεί, ο Constantijn Huygens, που ήταν διακεκριμένος Ολλανδός διπλωμάτης και λόγιος, ποιητής και συνθέτης. Σε αυτήν την μελέτη υποστηρίζεται ως πιο πιθανή η σύνδεση του Vermeer με τον υιό Christiaan Huygens (1629-95), διακεκριμένο μαθηματικό, αστρονόμο και φυσικό. Αναπτύσσεται έτσι μια ολοκληρωμένη πρόταση που συνδέει τον μεγάλο καλλιτέχνη με τον κορυφαίο επιστήμονα. Στη συνέχεια μελετήθηκε η γεωμετρική δομή των έργων του Vermeer. Παρουσιάστηκαν κάποιες αποσπασματικές προτάσεις άλλων μελετητών, ενώ έγινε μια επιμελής προσέγγιση της γεωμετρικής δομής συγκεκριμένων έργων του μέσα από μια σειρά διαγραμμάτων. Διαπιστώθηκε η ιδιαίτερα μελετημένη και ακριβής γεωμετρική δομή των συνθέσεών του, που εφαρμόζεται ακόμα και στον τρόπο που εντάσσονται οι φιγούρες των πρωταγωνιστών του, και η συστηματική χρήση της αναλογίας της χρυσής τομής –της Θεϊκής Αναλογίας, της παγκόσμιας σχέσης που εκφράζει μια τελειότητα του ωραίου στη φύση και στην τέχνη, σύμφωνα με τον Luca Pacioli (1509). Η αρμονία που χαρακτηρίζει τις συνθέσεις του Vermeer, αλλά και ο τρόπος που τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν σε αυτές εναρμονίζονται με το περιβάλλον τους, παραπέμπει στην επιβίωση Πλατωνικών αρχών στο έργο του. Αυτή η πρόταση ενισχύεται με την αποκάλυψη της χρήσης της χρυσής τομής στην εσωτερική δομή των έργων του, όπως επίσης και με την εμβάθυνση στη νοηματοδότηση των έργων του συνολικά. Η συγκεκριμένη μελέτη καταλήγει στη συνολική θέαση των ώριμων έργων του Vermeer σαν ένα συνεπές σύστημα, τόσο όσον αφορά στα σύμβολα, τη νοηματοδότηση και τη φιλοσοφία που τα διέπει, όσο και όσον αφορά στη γεωμετρία που τα δομεί. Καθώς το νοηματικό και συνθετικό έκκεντρο κέντρο των συνθέσεων δύναται να υποστηριχθεί από τη χάραξη της σπείρας της χρυσής τομής, αναλύεται ο τρόπος που η συγκεκριμένη χάραξη αναδεικνύει ορατούς άξονες και χαρακτηριστικά σημεία στα έργα του ζωγράφου. Πέρα από το γεγονός ότι τα αποτελέσματα στην εφαρμογή της σπείρας είναι κάποιες φορές εντυπωσιακά, η χάραξη αυτή αποδεικνύεται συνολικά ένα χρήσιμο εργαλείο για την προσέγγιση της νοηματοδότησης των ώριμων έργων του Vermeer. Η (ισογώνια) σπείρα άλλωστε συγκεντρώνει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας την εποχή του Vermeer με τις ‘μαγικές’ ιδιότητές της, όπως εντοπίστηκε και στην αλληλογραφία τριών διακεκριμένων εκπροσώπων της, του Καρτέσιου, του Mersenne, και του Christiaan Huygens. Ωστόσο, οι σπείρες και η κατασκεύη τους μελετώνται ήδη από την εποχή του Αρχιμήδη, όπως φαίνεται και στα χειρόγραφα του, ζωγράφου και μαθηματικού της Αναγέννησης, Pierro de la Fransesca. Όπως αναλύεται συνολικά, δεν θα ήταν ένα πολύπλοκο εγχείρημα για τον Vermeer η πιθανή χάραξη της σπείρας της χρυσής τομής σαν βάση για τη γεωμετρία των συνθέσεων του. Για την νοηματοδότηση των ώριμων έργων του Vermeer βάσει της σπείρας, γίνεται ο διαχωρισμός τους σε ενότητες. Όπως τεκμηριώνεται από την επιμέρους ανάλυση των συμβόλων και της συνολικής σύνθεσης για κάθε έργο, η ενότητα με τα πιο πρώιμα έργα συνδέεται με το θέμα του έρωτα και της κατάκτησης, όπου η αρετή της Εγκράτειας και η απώλειά της παίζουν σημαντικό ρόλο στην ερμηνεία του κάθε έργου, ενώ σε άλλη ενότητα οι πρωταγωνίστριες ή πρωταγωνιστές λειτουργούν μάλιστα και σαν προσωποποιήσεις αρετών. Στην ενότητα με τα γράμματα, όπου επιδιώκεται η σύνδεση με τον αγαπημένο που απουσιάζει, οι πρωταγωνίστριες και πάλι διακρίνονται για την αρετή, την πιστότητα και την εγκαρτέρηση τους. Σε άλλη ενότητα, η μουσική συνδέεται κυρίως με την αγάπη (και το φως, ή την έλλειψή τους), τον συντονισμό και την εναρμόνιση αυτών που αγαπιούνται, ή ακόμα και με τον Πλατωνικό έρωτα. Η ενότητα με τα αλληγορικά έργα του Vermeer αφέθηκε σκόπιμα τελευταία γιατί η ανάλυση αυτών των έργων ήταν πιο σύνθετη και εκτενέστερη, με παράλληλες αναλύσεις των διαφορετικών προσεγγίσεων της αλληγορίας και του συμβολισμού, και της σύνδεσης της αλληγορίας με τις μαθηματικές σχέσεις, σύμφωνα με Νεοπλατωνικές θεωρήσεις, που καθίστα την αλληγορία ως τον τρόπο για την αποκάλυψη της απόλυτης αλήθειας. Όπως επισημάνθηκε, και στα δύο αλληγορικά έργα του Vermeer η απεικόνιση της αποτραβηγμένης κουρτίνας συνδέεται με τη σημασία της αποκάλυψης. Το προσωπείο που απεικονίζεται στο έργο ‘Η Τέχνη της Ζωγραφικής’, αναγνωρίζεται ως προσωπείο του Απόλλωνα-Μουσηγέτη, θεού του φωτός, που κάνει δήλα και ορατά τα πάντα, με την ιδιότητα του ηλιακού φωτός να εισχωρεί στις κρυμμένες αιτίες. Η συμβολική εισαγωγή του φωτός του ήλιου, που επισημαίνει και ο Panofsky για τον Van Eyck, προσδίδοντάς της μια μεταφυσική χροιά, ενυπάρχει, όπως αναλύεται συνολικά, και στο έργο του Vermeer. Άλλωστε, η σπείρα, όπως αναλύεται στις διαφορετικές εμφανίσεις της στη φύση και στην τέχνη, δύναται να αποτελεί ένα σύμβολο με βαθιά σημασία, που συνδέεται με τη λατρεία του ήλιου και που τιμάται από αρχαιοτάτων χρόνων. Η συνολική νοηματοδότηση των έργων του Vermeer, μέσα από ένα αρχέγονο σύμβολο που δύναται να συνδέει τις απεικονίσεις του με μια πορεία προς το φως, με την ιδιαίτερη μεταφυσική χροιά που δίνεται σε αυτό το φως μέσα από το έργο του Vermeer συνολικά, γίνεται έτσι περισσότερο από ελκυστική. Από τις πολυάριθμες και εκτενείς μελέτες πάνω στο έργο του Vermeer, υπάρχουν κάποιες που εμβαθύνουν στην προσέγγιση του, άλλες που διαφωτίζουν συγκεκριμένες πτυχές του έργου ή του βίου του, και άλλες, στις οποίες διαφεύγει η αλήθεια του έργου του. Είναι πρόκληση για τον σύγχρονο θεατή να συλλάβει αυτό το σύνθετο νοητικό σχήμα που προτείνεται στη συγκεκριμένη μελέτη για την προσέγγιση των έργων του Vermeer, αυτόν τον γεωμετρικό ιστό συσχετίσεων μεταξύ των προσώπων που απεικονίζονται και των αντικειμένων-συμβόλων στον ιδιαίτερο χώρο που τα περιβάλλει –όπως άλλωστε και να συνειδητοποιήσει ότι ο ζωγράφος αφιέρωνε όλον αυτόν τον χρόνο και την προσήλωση για να ολοκληρώσει τις συνθέσεις του. Ο ζωγράφος ολοκλήρωνε μόνο δύο περίπου έργα κάθε χρόνο της σύντομης σχετικά ζωής του –ενώ θα είχε κάθε λόγο, αν κρίνουμε από τις ανάγκες της πολυμελούς οικογένειάς του, να είναι περισσότερο παραγωγικός. Όπως φαίνεται όμως, έμεινε πιστός μέχρι τέλους στο ιδιάζων και υπέροχο όραμά του –που του απονέμει πράγματι τις ένδοξες δάφνες που κοσμούν το κεφάλι της Κλειούς στην ‘Τέχνη της Ζωγραφικής’.	el
heal.sponsor	Υποτροφία από τον Ε.Λ.Ε. (Ειδικό Λογαριασμό Έρευνας) Ε.Μ.Π.	el
heal.advisorName	Εμμανουήλ, Μελίτα	el
heal.advisorName	Emmanouil, Melita	en
heal.committeeMemberName	Τουρνικιώτης, Παναγιώτης	el
heal.committeeMemberName	Καλαϊτζίδου, Χαρά	el
heal.committeeMemberName	Ξένου, Βάνα	el
heal.committeeMemberName	Ιωαννίδης, Αντρέας	el
heal.committeeMemberName	Κολοκοτρώνης, Ιωάννης	el
heal.committeeMemberName	Μαυρομιχάλη, Έφη	el
heal.committeeMemberName	Tournikiotis, Panagiotis	en
heal.committeeMemberName	Kalaitzidou, Chara	en
heal.committeeMemberName	Xenou, Vana	en
heal.committeeMemberName	Ioannidis, Andreas	en
heal.committeeMemberName	Kolokotronis, Ioannis	en
heal.committeeMemberName	Mavromichali, Efi	en
heal.academicPublisher	Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών	el
heal.academicPublisherID	ntua
heal.numberOfPages	235
heal.fullTextAvailability	true