Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Ανάπτυξης Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης - Η Προσέγγιση LIPSOR

Abstract

Ο στόχος της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η εκπόνηση ενός Ολοκληρωμένου Προγράμματος Ανάπτυξης της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, λαμβάνοντας υπόψη τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα, τη θέση της στο σταυροδρόμι της Δύσης και της Ανατολής, τη κομβική της σημασία στους “δρόμους της ενέργειας”, καθώς και τις ευκαιρίες που τα παραπάνω δημιουργούν για τη μελλοντική ανάπτυξη της περιοχής. Στο πλαίσιο αυτό, διερευνώνται οι δυνατότητες και οι αδυναμίες της περιφέρειας, αλλά και τα δεδομένα του εξωτερικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο εντάσσεται, με στόχο την ολοκληρωμένη προσέγγιση της αναπτυξιακής της προοπτικής και την κατάκτηση της Ευρωπαϊκής ταυτότητας που δικαιωματικά της ανήκει, ώστε το όραμα των ανθρώπων της, τεχνοκρατών ή μη και το όνειρο των εγκόσμιων ενοίκων της να συναντηθούν σε ένα αισιόδοξο αύριο όπου θα νογούν τον εφικτό, ηλιογέννητο και καλλίμορφο ρεαλισμό. Η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη διαθέτει σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα μέσα στα οποία εντάσσονται το έντονα διαφοροποιημένο, υψηλής αισθητικής αξίας και πολύμορφο φυσικό και δομημένο περιβάλλον της, οι αξιόλογες υποδομές και διεθνείς συνδέσεις της (λ.χ. οδικές, θαλάσσιες, αεροπορικές), η ευνοϊκή γεωγραφική της θέση με κοινά σύνορα με τέσσερις Βαλκανικές χώρες και σε μικρή απόσταση από τις υπόλοιπες αναδυόμενες αγορές της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, οι αξιόλογοι ενεργειακοί της πόροι και υποδομές, οι μεγάλες ενεργειακές της μονάδες, οι εύφορες πεδιάδες με πλούσιο υδατικό δυναμικό και ποικιλομορφία στην αγροτική παραγωγή, οι σημαντικοί και διαφοροποιημένοι τουριστικοί πόροι, τα σημαντικά ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και τα σημαντικά της ερευνητικά κέντρα. Ως εκ τούτου, η περιφέρεια με συνοδοιπόρο την κοινωνία, μπορεί στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης να καταστεί ένας ουμανιστικός, φιλόξενος, ασφαλής, οτρηρός και ανταγωνιστικός οικοδεσπότης μιας ποικιλομορφίας αναπτυξιακών δραστηριοτήτων στο χώρο της Βόρειας Ελλάδας. Στα πλαίσια της παρούσας διπλωματικής εργασίας, η περιφέρεια αντιμετωπίζεται με μία καινοτόμο, συνεκτική, πολυδιάστατη και ολοκληρωμένη προσέγγιση, με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, που αποβλέπει στην αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της περιφέρειας, στην ανασυγκρότηση και την αειφόρο οικονομική και κοινωνική αναζωογόνησή της, στη δημιουργία συνεχών εισροών ανθρώπων, πόρων, μορφωτικών αγαθών, πληροφοριών και βελτιώσεων των δομικών στοιχείων της περιφέρειας, στη δημιουργία, αναβάθμιση και ολοκλήρωση των αναγκαίων τεχνικών υποδομών, στη βελτίωση του αστικού χώρου, στην περιβαλλοντική προστασία και αναβάθμιση, στην ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος με την ορθολογική διαχείριση των φυσικών διαθεσίμων και με σεβασμό στη φύση και τις ανθρώπινες παραδόσεις, στην αναγνώριση, το σεβασμό και την ανάδειξη των ιστορικών και πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων της περιοχής, στην τόνωση της επιχειρηματικής δραστηριότητας, ώστε να συμβάλλει στη βελτίωση των όρων της τοπικής αγοράς εργασίας και στη δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης, στη διαφοροποίηση της παραγωγικής βάσης και στην αύξηση του εισοδήματος των κατοίκων με προσέλκυση επενδύσεων στην περιφέρεια μέσα από τη λογική της ολοκληρωμένης ανάπτυξης, στην κοινωνική αναζωογόνηση, στην απάλειψη των κοινωνικών ανισοτήτων και την άρση του κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Η μεθοδολογική προσέγγιση της εργασίας στηρίζεται στο σχεδιασμό σεναρίων μελλοντικής εξέλιξης ενός συστήματος με τη βοήθεια του μοντέλου LIPSOR (Laboratory for Investigation in Prospective and Strategy). Μέσα από τα στάδια εφαρμογής του LIPSOR, ο σχεδιαστής εμβαθύνει στο υπό μελέτη σύστημα, συνεκτιμώντας παράγοντες τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού του περιβάλλοντος, εντοπίζοντας έτσι κυρίαρχες μεταβλητές, οι οποίες θεωρούνται ως η κινητήρια δύναμη εξέλιξης του υπό μελέτη συστήματος και οι οποίες αποτελούν το «μέσο» για τη μετάβαση του συστήματος από μία κατάσταση σε μία άλλη, εμβαθύνει σε ζητήματα αλληλοσυσχέτισης των κυρίαρχων μεταβλητών με τις λοιπές μεταβλητές του υπό μελέτη συστήματος, μελετά παρούσες και παρελθούσες τάσεις, πρότυπα παρελθόντος, αναδραστικούς μηχανισμούς του συστήματος, συντελεστές που δραστηριοποιούνται σε αυτό και έχουν τη δυνατότητα συμμετοχής, ανάμειξης και παρέμβασης σε ζητήματα που αφορούν στη μελλοντική του εξέλιξη, απρόβλεπτους ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες, οι οποίοι δύνανται να εμφανιστούν τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό του περιβάλλον, κρίσιμες μεταβλητές που δύνανται να επηρεάσουν τη μελλοντική εξέλιξη του υπό μελέτη συστήματος, καθώς και κάθε είδους πληροφορία, η οποία σε συνδυασμό με την προσωπική διαίσθηση του σχεδιαστή, μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη κατανόηση των παραγόντων που επηρεάζουν το σύστημα και ως εκ τούτου σε μεγαλύτερη διείσδυση στις πιθανές μελλοντικές καταστάσεις. Η διαδικασία αυτή οδηγεί στην ολοκληρωμένη προσέγγιση της εικόνας του υπό μελέτη συστήματος, αποτελώντας ταυτόχρονα μια διαδικασία διαρκούς μάθησης και εμβάθυνσης σε αυτό, στα πλαίσια της διαχείρισης της πολυπλοκότητας και της αβεβαιότητας που ενυπάρχουν στη μελέτη της εξέλιξης των διαφόρων φαινομένων που σχετίζονται με το σχεδιασμό του χώρου, στοχεύοντας τελικά στη δόμηση εναλλακτικών σεναρίων ανάπτυξης του υπό μελέτη συστήματος, τα οποία έχουν εσωτερική συνέπεια, είναι εύλογα και προκύπτουν μέσα από διάφανες διαδικασίες διαβούλευσης στα πλαίσια του συμμετοχικού σχεδιασμού. Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελείται από επτά κεφάλαια, κάθε ένα από τα οποία πραγματεύεται και ένα ξεχωριστό στάδιο της διαδικασίας που ακολουθήθηκε, προκειμένου να καταλήξει στο σχεδιασμό εναλλακτικών σεναρίων ολοκληρωμένης ανάπτυξης της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο αναφέρονται οι βιβλιογραφικές πηγές της παρούσας εργασίας. Στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, σκιαγραφείται το προφίλ της προς εξέταση περιφέρειας, παρουσιάζεται η μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθείται και περιγράφεται ο στόχος και οι υποστόχοι του παρόντος πονήματος. Στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφεται και αναλύεται διεξοδικά η υφιστάμενη κατάσταση στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, παρουσιάζονται τα δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της, η παραγωγική της δομή, δηλαδή ο πρωτογενής, δευτερογενής και τριτογενής τομέας παραγωγής, ο κοινωνικός εξοπλισμός, η τεχνική και παραγωγική υποδομή, η οικιστική ανάπτυξη, η διοικητική οργάνωση, η γεωγραφική κατανομή και χωροταξική οργάνωση, το περιβάλλον και ο πολιτισμός της, καθώς και σχέδια και αναπτυξιακά προγράμματα που σχεδιάζονται ή βρίσκονται σε εξέλιξη στην περιφέρεια. Στο τρίτο κεφάλαιο, με βάση την ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης, διερευνώνται οι τάσεις εξέλιξης των διαφόρων παραμέτρων του υπό μελέτη συστήματος, της περιφέρειας, που συμβάλλουν στη διάγνωση μελλοντικών προβλημάτων και στην έγκαιρη αντιμετώπισή τους στα πλαίσια του σχεδιασμού σεναρίων ολοκληρωμένης ανάπτυξης της υπό μελέτη περιοχής. Στο τέταρτο κεφάλαιο, παρουσιάζεται η μέθοδος δόμησης των σεναρίων (προσέγγιση του μοντέλου MORPHOL), στα πλαίσια του αναλυτικού συμμετοχικού μοντέλου LIPSOR, που υποστήριξε τεχνικά τη διαδικασία δόμησης σεναρίων. Με βάση την ανάλυση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από την εφαρμογή του MORPHOL, δομούνται δύο διακριτά εναλλακτικά σενάρια Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, προς επίτευξη του στόχου και των υποστόχων της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Στο πέμπτο κεφάλαιο, γίνεται η παρουσίαση της μεθόδου αξιολόγησης των δύο εναλλακτικών σεναρίων Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, με βάση το μοντέλο πολυκριτηριακής αξιολόγησης MULTIPOL του αναλυτικού συμμετοχικού μοντέλου LIPSOR, καθορίζοντας στρατηγικές κατευθύνσεις και επιλογές πολιτικής για την υλοποίηση καθενός από τα δύο σενάρια. Στο έκτο κεφάλαιο, διατυπώνονται τα τελικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την παρούσα διπλωματική εργασία, καθώς και οι αναπτυξιακές προοπτικές της υπό μελέτη περιοχής στη βάση των δύο σεναρίων Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Εν κατακλείδι, στο έβδομο κεφάλαιο συντάσσεται και παρατίθεται ο ακρογωνιαίος λίθος της παρούσας μελέτης, η βιβλιογραφία της διπλωματικής εργασίας.

The objective of the present diploma-thesis is the elaboration of an Integrated Development Project for the Region of Eastern Macedonia and Thrace, taking into account the comparative advantages of the region and its geographical position at the crossroad of West and East, the nodular importance in the "roads of energy" as well as the opportunities these create for the future development of the region. In this context, the strengths and weaknesses of the region are explored as well as developments of the external environment, targeting at an integrated approach to the development perspective of the region at hand, based on its natural, cultural and human resources. Eastern Macedonia and Thrace have significant comparative advantages, which refer to the highly differentiated, of high aesthetic value and diversity, natural and built environment; its good infrastructure and the international links (e.g. road, sea and air); a favorable geographical position with common borders with four Balkan countries and in close proximity to other emerging markets of Southeast Europe; the remarkable energy resources and infrastructure; the high diversity of energy portfolio; the fertile valleys with rich water resources and diversity of agricultural production; the substantial and diversified tourist resources; the major institutions of higher education and the important research centres located in the region; etc. Based on its human resources, the region may, in the context of sustainable development, become a humanist, welcoming, safe and competitive host of a variety of development activities in the area of northern Greece. As part of this thesis, regional development of Eastern Macedonia and Thrace is approached through an innovative, comprehensive, multidisciplinary and integrated approach of its human and natural resources, designed to exploit the comparative advantages of the region along the lines of the restructuring of the local economic structure towards the sustainable economic, social and environmental regeneration, aiming at: the creation of continuous inflow of people; the protection of natural resources and cultural heritage; the rational development of transport and ICTs infrastructure; the improvement of the urban environment; the enhancement of the natural environment through sustainable management of natural resources; the respect and promotion of historical and cultural particularities of the region in order to stimulate entrepreneurial behaviour for improving the local labour market and creating of new jobs, based on the diversification of the production base; the increase of local employment opportunities and income of local population; the attraction of investments; the elimination of social inequalities; the removal of social exclusion; and the improvement of the quality of life for residents. The methodological approach of the present thesis is based on the use of the participatory analytical approach of LIPSOR (Laboratory for Investigation in Prospective and Strategy) towards the construction of future development scenarios for the system at hand. Through the implementation of the different stages of LIPSOR, the designer gets a deeper insight in the system under study, taking into consideration factors both from the internal and the external environment, thereby identifying dominant variables, which are regarded as driving forces behind the evolution of the system. Such variables are considered as the "vehicle" for the future development of the system at hand. Furthermore, the designer through LIPSOR gets a better insight on the interrelationships among the variables of the system, by considering current and past trends, past development patterns, mechanisms of the system, actors involved etc. Also LIPSOR, as a participatory approach, provides the opportunity for incorporating, at the various stages, the opinions of local stakeholders in the study, enriching thus the outcome of the study, but also the success of the implementation phase. Such a process can also be considered as a learning process that enhances the knowledge of the system at hand, the interaction among participants, the mutual understanding of the various interests, the management of complexity and uncertainty inherent in studying the evolution of the system at hand, etc., leading to the construction of future development scenarios that are internally consistent, reasonable, transparent and socially acceptable. The outcome of this diploma-thesis is two alternative scenarios for the future development of the Region of Eastern Macedonia and Thrace, each of which is accompanied with the respective policy packages and measures relevant for its implementation. The choice of the most proper scenario is left to the region as the only responsible to decide its “future way”.