Περιβαλλοντική αξιολόγηση των ρεμάτων της Αττικής. Η περίπτωση της Πικροδάφνης.

Abstract

Το νερό αποτελεί ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο. Από τα αρχαία χρόνια, σε όλους τους πολιτισμούς, το υδάτινο στοιχείο αποτέλεσε πηγή ζωής και άνοιξε δρόμους για την ανάπτυξη όλων των εκφάνσεων του ανθρώπινου πολιτισμού (εμπόριο, τέχνες, φιλοσοφία, αστρονομία κ.ά.). Οι άνθρωποι από πολύ νωρίς εκτίμησαν την αξία του, για το λόγο αυτό οι ποταμοί, τα ρέματα και οι χείμαρροι θεοποιήθηκαν και λατρεύτηκαν, ως ύψιστο ζωτικό στοιχείο. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι όλοι οι αξιόλογοι αρχαίοι πολιτισμοί άνθισαν στις όχθες κάποιου μεγάλου ποταμού. Ο ελληνικός πολιτισμός άνθισε σε ένα σχετικά ξηρό κλίμα, σε περιοχές που δε διέθεταν σημαντικούς υδατικούς πόρους. Τα υφιστάμενα ποτάμια ήταν ανεπαρκή για την κάλυψη των αναγκών των κατοίκων, οπότε, από πολύ νωρίς, γεννήθηκε η ανάγκη διαχείρισης των υδατικών πόρων. Τα υδραυλικά έργα στην αρχαία Αθήνα υπήρξαν πολλά και αξιοθαύμαστα. Αρκετά από αυτά διατηρούνται και λειτουργούν ακόμα και σήμερα. Η οικιστική εξέλιξη της Αθήνας από την ίδρυση του Νεοσύστατου Ελληνικού Έθνους έως σήμερα έχει επηρεαστεί άμεσα από τις μεγάλες ιστορικό-κοινωνικό-οικονομικές μεταβολές που έλαβαν χώρα. Η μεταφορά της πρωτεύουσας του Ελληνικού κράτους στην Αθήνα το 1834, η ανταλλαγή των πληθυσμών ως απώρρεια της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922, ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος και ο Ελληνικός Εμφύλιος άλλαξαν τελείως τα ποσοτικά μεγέθη των πληθυσμών και των αναγκών τους, με αποτέλεσμα την άναρχη και απρογραμμάτιστη επέκταση της πόλης. Κατά τη διαδικασία αυτή πολλά ρέματα εκτράπηκαν, μπαζώθηκαν, μετατράπηκαν σε αποχετευτικούς αγωγούς ή καλύφθηκαν από τμήματα του οδικού δικτύου. Η σημερινή εικόνα της Αττικής δε θυμίζει σε τίποτα την παλιά, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα του δικτύου των ποταμών και ρεμάτων της έχει καλυφθεί. Η σημασία των ρεμάτων για τις αστικές περιοχές είναι πολύ μεγάλη, καθώςαυτά αποτελούν τους φυσικούς αποδέκτες των νερών της βροχής και παρέχουν αντιπλημμυρική προστασία, έλκουν πληθώρα ειδών χλωρίδας και πανίδας στην κοίτη τους και στις παραρεμάτιες περιοχές, επιδρούν θετικά στις συνθήκες του μικροκλίματος των περιοχών και μειώνουν την ατμοσφαιρική και ηχητική ρύπανση, ανανεώνοντας την ατμόσφαιρα. Από οικονομικής πλευράς, τα ρέματα, με την κατάλληλη συντήρηση και διατήρησή τους από την πολιτεία, αποτελούν έναν πολύ οικονομικό τρόπο δημιουργίας αστικού χώρου πρασίνου και έλξης τουριστών. Επιπλέον,μπορούν να ενισχύσουν την εκπαιδευτική και κοινωνική συνιστώσα, καθώς λειτουργούνως έναυσμα για την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε δράσεις εθελοντισμού και προστασίας τους, κοινωνικής συναναστροφής, επικοινωνίας και αναψυχής, αλλά και να συμβάλλουν ουσιαστικά στην αισθητική αναβάθμιση του υποβαθμισμένου αστικού τοπίου και την ανύψωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων του. Τα προβλήματα που προκύπτουν από τη μη σωστή διαχείριση των ρεμάτων στην Αττική είναι πολλά και πηγάζουν κυρίως από τον ανύπαρκτο ή ελλιπή χωροταξικό σχεδιασμό, αλλά και από τον κατακερματισμό των αρμοδιοτήτων των φορέων που κατά καιρούς διαχειρίζονται τα ρέματα και δυσκολεύουν την υλοποίηση οποιουδήποτε έργου. Αν συνδυάσουμε τα παραπάνω και με τις υψηλές συγκεντρώσεις πληθυσμού και δραστηριοτήτων που προκαλούν αυξανόμενη υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, λόγω ατμοσφαιρικής και υδατικής ρύπανσης, μιλάμε για διττή διατάραξη της ισορροπίας των υδάτινων οικοσυστημάτων: υδραυλική και φυσική. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι προσέγγισης και επίλυσης του προβλήματος. Η υδραυλική προσέγγιση αποσκοπεί στην πρόληψη και προστασία των παραρεμάτιων περιοχών από τις συνέπειες της απρόβλεπτης βροχόπτωσης, μέσω ολοκληρωμένων παρεμβάσεων στη λεκάνη απορροής και διάσωσης των εναπομείναντων ρεμάτων, ενώ, σύμφωνα με την αρχιτεκτονική προσέγγιση, αυτό που κυρίως πρέπει να γίνει είναι η συνειδητοποίηση του ενιαίου χαρακτήρα του ρέματος, η προστασία της φυσικής του οντότητας και η αξιοποίησή του ως φυσικό στοιχείο εντός της πόλης. Η μελέτη περίπτωσης αφορά ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα υποβαθμισμένου αστικού ρέματος, του ρέματος της Πικροδάφνης, το οποίο πηγάζει από τους δυτικούς πρόποδες του Υμηττού και εκβάλει στο Σαρωνικό κόλπο, διασχίζοντας ένα εξαιρετικά πυκνό αστικό ιστό. Αποτελεί ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα ρέματα της Αττικής που διατηρεί σε μεγάλο βαθμό τα στοιχεία της φυσικότητάς του, παρόλες τις σημαντικές ανθρωπογενείς αλλοιώσεις που έχει υποστεί. Συγκεκριμένα, μελετάται το ανοιχτό τμήμα του ρέματος, κατάντη της Λεωφόρου Βουλιαγμένης, όπου μετά από μελέτη του ιστορικού των μελετών παρεμβάσεων, αλλά και επιτόπια παρατήρηση και καταγραφή, σημειώνονται διάφορα προβλήματα: υδραυλικής ανεπάρκειας, αστάθειας των πρανών, ρύπανσης από ανεξέλεγκτη απόθεση λυμάτων και μπάζων και οικολογικής ανισσοροπίας. Οι παρεμβάσεις που προτείνονται έχουν ήπιο και αντιστρεπτό χαρακτήρα και εστιάζουν τόσο στην υδραυλική αποκατάσταση του ρέματος και την αποτροπή της πλημμυρικής επικινδυνότητας, όσο και στην προστασία του οικοσυστήματος, την απορρύπανση και την αισθητική αναβάθμιση των παραρεμάτιων περιοχών, αλλά και του λεκανοπεδίου ως ενιαίο και αδιαίρετο σύνολο.

Water is the most precious commodity to mankind. Since antiquity and to all civilizations the element has been a source of life and has enabled the development of all sectors of human civilization (trade, the arts, philosophy, astronomy, etc). From early on humanity has realized its worth and for that reasonrivers, streams and torrents deified and worshipped as the ultimate life form. Thus it is no coincidence that all notable ancient civilizations were flourished on the banks of large rivers. Greek civilizations flourished in a relatively arid climate, in areas that had no major water sources. The local rivers were inadequate to cover the needs of residents, so from very early on a need to manage water resources existed. The hydraulic works in ancient Athens were many and highly admirable. A number of them are still in service today. The residential development of Athens from the establishment of the fledgling Greek nation till today has been directly influenced by the large historical, social and economic changes that have taken place. The transfer of the capital of the Greek nation to Athens in 1834, the exchange of populations as a result of the Asia Minor disaster in 1922, the Second World War and the Greek Civil War totally altered the size of the population and its needs which led to the unregulated and unplanned expansion of the city. During this process many streams were rerouted, filled in, transformed into sewer drains or covered by parts of the cities roads. Today’s Athens in no way reminds one the old one as the majority the waterways have been covered over. The importance of streams to residential areas is immense, as they act as natural receivers of rain runoff and offer flood protection, they attract a variety of flora and fauna to their banks and surrounding areas, they influence in positive way the microclimate of the area and they reduce the atmospheric and noise pollution while refreshing the atmosphere. From a fiscal viewpoint, the streams with suitable maintenance and preservation by the government act as a very economic means of creating urban green spaces and tourist attractions. Furthermore, they can bolster the educational and social component as they can act as a spark for the active participation of citizens in voluntary organizations as well as in protecting the streams, associating socially, communication and pleasure as well as essentially lending to an aesthetic upgrade of the degraded urban landscape and the raising of the living standards of the residents. The problems that have arisen from the incorrect management of Athens streams are many and whose roots can mainly be found in the non-existent or faulty land planning, but also in the fragmentation of the responsibilities of the various bodies put in charge of managing the streams thus making it difficult to implement any project. If we were to correlate the above with the high population concentrations and activities which lead to an increased deterioration of the quality of life, as a result of atmospheric and aquatic pollution, then we can surmise that we have a dual disturbance of the aquatic ecosystem: hydraulic and natural. There are a number of ways to approach and solve this problem. The hydraulic approach calls for the introduction of preventive measures and protection of surrounding areas from the consequences of heavy rainfall through a thorough intervention to the basin and a rescue of any remaining streams. While, according to the architectural approach, that which is utmost importance is to realize the overall character of the stream, protect its entity and its exploitation as a natural feature of the city. This research subject represents a case study of a degraded urban stream, the stream of Pikrodafni, which stems from western foothills of Imittos and flows in the Saronikos Gulf, traversing a very dense urban web. It is one of the few remaining streams of Athens that retains a large degree of its natural components despite numerous human interventions. Specifically, the open part of the stream is studied, starting from Vouligmenis avenue, with research of the history of previous interventions, but also with in field observation and documentation of numerous problems: hydraulic inefficiency, instability of banks, pollution by uncontrolled dumping of sewage and waste and ecological imbalance. The interventions which are proposed have a mild and restorative nature that focus on the hydraulic restoration of the stream and prevention of flood risks but also in the protection of the ecosystem, the removal of pollutants and the aesthetic upgrade of surrounding areas without excluding the basin area as a single and indivisible whole.