Οικονομική αποτίμηση της υποβάθμισης υπογείων υδάτων

Abstract

1. Το πρόβλημα της υποβάθμισης του υπογείου νερού Η υποβάθμιση του υπογείου νερού συνιστά ένα μείζονος σημασίας ζήτημα, στην Ελλάδα και διεθνώς, με τα κομβικά σημεία του προβλήματος να συνοψίζονται στα ακόλουθα: i. Το υπόγειο νερό αποτελεί σημαντικό πόρο για τον άνθρωπο, καθώς, ιδιαίτερα σε περιοχές με γεωμορφολογικές ιδιαιτερότητες όπως η Ελλάδα και άλλες βαλκανικές χώρες, αποτελεί την κυριότερη πηγή παροχής νερού για ανθρώπινη χρήση (ύδρευση, άρδευση και βιομηχανία). ii. Το υπόγειο νερό αποτελεί θεμελιώδη πόρο για την τροφοδοσία των οικοσυστημάτων με γλυκό νερό, είτε πρόκειται για ποτάμια οικοσυστήματα (ιδιαίτερα σε λεκάνες με περιορισμένη επιφανειακή απορροή), είτε για υγροτοπικά οικοσυστήματα, είτε για δελταϊκά οικοσυστήματα. iii. Ο ρόλος του υπογείου νερού, αλλά και η θέση του στο υπέδαφος (η οποία το καθιστά «αόρατο» στον άνθρωπο) δημιουργούν σημαντικές περιβαλλοντικές πιέσεις, οι οποίες συνδέονται με τη διάθεση υγρών αποβλήτων απ΄ ευθείας σε υπογείους υδροφορείς, με τη ρύπανση του εδάφους από διάθεση υγρών και στερεών αποβλήτων ή από εφαρμογή λιπασμάτων και αγροχημικών, με την αλληλεπίδραση με επιβαρυμένα επιφανειακά νερά και με τη διείσδυση αλμυρού νερού λόγω υπεραντλήσεων σε παράκτιες περιοχές.

Οι παραπάνω πιέσεις προκαλούν επιπτώσεις, οι οποίες επηρεάζουν άμεσα και έμμεσα την ευημερία των ατόμων, είτε πρόκειται για χρήστες του υπογείου νερού που υποβαθμίζεται είτε όχι. Οι επιπτώσεις αυτές έχουν και κοινωνική και οικονομική διάσταση, οι οποίες χρήζουν διερεύνησης.

Η κοινωνική διάσταση των επιπτώσεων από την υποβάθμιση υπογείων υδάτων αφορά: - Την αλλαγή τρόπου ζωής, σε επίπεδο καθημερινότητας, που βιώνουν οι διάφορες ομάδες θιγόμενου πληθυσμού, και η οποία σχετίζεται με την αύξηση της επικινδυνότητας για τη δημόσια υγεία. - Τον κοινωνικό αποκλεισμό που ενδεχομένως βιώνουν ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, οι οποίες στερούνται πρόσβασης σε καθαρό νερό για την κάλυψη βασικών αναγκών, όπως η ύδρευση. - Τη διαστρωμάτωση που υφίσταται η κοινωνία, η οποία διαχωρίζεται σε ποικίλες κοινωνικές ομάδες ανάλογα με τις εκάστοτε δυνατότητες προσαρμογής και αντιμετώπισης του προβλήματος. - Την πτώση του επιπέδου ζωής που είναι συνυφασμένη με την ευρύτερη υποβάθμιση του περιβάλλοντος, και η οποία επέρχεται είτε ως έμμεση επίπτωση της υποβάθμισης του υπογείου νερού, είτε ως συνοδός επίπτωση μιας ευρύτερα καταστροφικής συμπεριφοράς που απαξιώνει και τα υπόλοιπα περιβαλλοντικά αγαθά. - Το ευρύτερο κοινωνικό θέμα της ιδιοκτησίας, της επικαρπίας και της αρμοδιότητας προστασίας του υπογείου νερού ως περιβαλλοντικού αγαθού και την κοινωνική αποδοχή των προβλημάτων στα οποία μπορεί να οδηγήσει η κακή διαχείρισή του, υπό την προστασία του νόμου ή κατά παράβαση του νόμου.

Παράλληλα, η οικονομική διάσταση των επιπτώσεων από την υποβάθμιση υπογείων νερών είναι πολυεπίπεδη και αφορά: i. Σε ατομικό επίπεδο, την αύξηση του κόστους ικανοποίησης βασικών καθημερινών αναγκών που σχετίζονται με την παροχή πόσιμου νερού και νερού χρήσης επαρκούς ποσότητας και κατάλληλης ποιότητας, καθώς και την αύξηση του κόστους προστασίας της υγείας και του βιοτικού επιπέδου. ii. Σε επίπεδο κοινωνικής ομάδας, την αύξηση του κόστους της επιχειρηματικότητας, μέσα από την αύξηση του κόστους παραγωγής για τις οικονομικές δραστηριότητες (π.χ. βιομηχανικές και τις γεωργοκτηνοτροφικές μονάδες). iii. Σε επίπεδο τοπικής κοινωνίας, την αύξηση του κόστους παροχής βασικών υπηρεσιών ύδατος, αλλά και τη μείωση εισοδημάτων εξαιτίας άμεσων (αύξηση κόστους προμήθειας) ή έμμεσων επιπτώσεων (απώλεια εμπιστοσύνης της αγοράς προς ορισμένα τοπικά προϊόντα). iv. Σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, τη δημιουργία εξωτερικοτήτων από την απώλεια του υπογείου νερού ως περιβαλλοντικού αγαθού ευρύτερης σημασίας, αλλά και το ζήτημα της αναγκαιότητας αποκατάστασης και της ανάληψης και διανομής του οικονομικού κόστους που θα προκύψει, σε σχέση με το προσδοκώμενο όφελος. v. Σε επιστημονικό επίπεδο, την ανάγκη διερεύνησης των οικονομικών ορίων, πέρα από τα οποία η αποκατάσταση μιας περιβαλλοντικής ζημίας αποδεικνύεται ασύμφορη ή μερικώς ασύμφορη για την κοινωνία, με αποτέλεσμα να πρέπει να αναζητηθούν τρόποι «ανώδυνης συμβίωσης» με τη ζημία αυτή.

Κατά συνέπεια, η έντονη κοινωνικοοικονομική διάσταση του προβλήματος της υποβάθμισης του υπογείου νερού θέτει την κοινωνία ενώπιον ζητημάτων που άπτονται της ευημερίας των ατόμων και των ομάδων άμεσα, αλλά και έμμεσα μέσω της υποβάθμισης του οικοσυστήματος, το οποίο αποτελεί το περιβάλλον διαβίωσης του ανθρώπου.

2. Αντικείμενο και στόχοι της διδακτορικής διατριβής Προϋπόθεση για την απάντηση στα ζητήματα που τέθηκαν είναι η διερεύνηση του ερωτήματος:

«Ποια είναι η οικονομική αξία των υπόγειων νερών μιας περιοχής, η οποία χάνεται λόγω της υποβάθμισής τους και πώς αυτή μπορεί να προσδιοριστεί με αξιόπιστο τρόπο;»

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό αποτελεί το στόχο της ανά χείρας διατριβής η οποία επιχειρεί να απαντήσει αποτελεσματικά και με τρόπο που να βοηθά στη λήψη αποφάσεων μέσα από την εφαρμογή μεθόδων της περιβαλλοντικής οικονομίας (μεμονωμένων ή συνδυαστικών). Ο ρόλος της περιβαλλοντικής οικονομίας στο πεδίο αυτό είναι κομβικός και για το λόγο αυτό η ανάπτυξη που γνωρίζει ο εν λόγω επιστημονικός κλάδος κατά την τελευταία 20ετία είναι ιδιαιτέρως σημαντική.

Ειδικά στην περίπτωση του υπογείου νερού, οι διεθνείς εφαρμογές είναι περιορισμένες στον αριθμό και οι περιπτώσεις που συναντώνται αφορούν κυρίως εφαρμογές των μεθόδων Υποθετικής Αξιολόγησης και Μεταφοράς Αξίας με σκοπό κυρίως την εκτίμηση αξιών (π.χ. προθυμία πληρωμής ανά νοικοκυριό, Willingness to pay - WTP) που σχετίζονται με την προστασία του υπογείου νερού. Η έννοια της εκτίμησης της αξίας αποκατάστασης μιας περιβαλλοντικής ζημίας και, διά μέσου αυτής, του προσδιορισμού της Συνολικής Οικονομικής Αξίας (ΣΟΑ) του υπογείου νερού είναι εξαιρετικά σπάνια. Αντιστοίχως σπάνια είναι και η κοινωνικοοικονομική ανάλυση των παραγόντων που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της προσδιοριζόμενης οικονομικής αξίας.

Στη βάση των παραπάνω, η ανά χείρας διδακτορική διατριβή έχει δύο παράλληλους και αλληλοσυμπληρούμενους στόχους. Αφ΄ ενός μεν να συμβάλει στην εκτίμηση της οικονομικής αξίας του συγκεκριμένου περιβαλλοντικού αγαθού και στην ουσιαστικότερη προσέγγιση της κοινωνικής διάστασής του, χρησιμοποιώντας μεθόδους περιβαλλοντικής οικονομίας. Αφ΄ ετέρου δε να συμβάλει στο πεδίο της ίδιας της περιβαλλοντικής οικονομίας, μέσα από τη συγκριτική και συμπληρωματική εξέταση πρωτογενών μεθόδων, αλλά και τις ποικίλες εφαρμογές δευτερογενών μεθόδων αποτίμησης.

Επιπλέον, η διατριβή έχει στόχο να αναδείξει τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας (απόψεις, δημογραφικά) που διαμορφώνουν τις οικονομικές αξίες και να διαμορφώσει ένα μεθοδολογικό πλαίσιο (με τη μορφή Οδηγού Βέλτιστη Πρακτικής) καθοδήγησης του ερευνητή ως προς τα εργαλεία που μπορούν να εξυπηρετούν τους σκοπούς της εκάστοτε έρευνας που σχετίζεται με την οικονομική αξία των υπόγειων νερών και τη ζημία από την υποβάθμισή τους.

3. Μεθοδολογική προσέγγιση και αποτελέσματα Ως βασική μελέτη περίπτωσης της διατριβής χρησιμοποιήθηκε ο υδροφορέας του μέσου και κάτω ρου του ποταμού Ασωπού, ο οποίος βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Περιφέρειας Αττικής και στο νότιο της Περιφέρειας Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας. Ο υδροφορέας αυτός εύλογα μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει υποστεί καθολική ζημία, με συνολική απώλεια της δυνατότητας παροχής υπηρεσιών στον άνθρωπο και το οικοσύστημα. Μάλιστα, από τα διαθέσιμα στοιχεία έχει διαπιστωθεί ότι η κατάσταση συνεχώς επιδεινώνεται , γεγονός που μπορεί να μη μεγεθύνει το πρόβλημα της διαθεσιμότητας προς τον άνθρωπο και το οικοσύστημα, όμως καθιστά δυσχερέστερη την αποκατάσταση, τόσο από πλευράς κόστους όσο και από πλευράς εφικτότητας. Συμπληρωματικά στην κύρια περιοχή έρευνας και για λόγους συγκρισιμότητας των εφαρμοζόμενων μεθόδων, εξετάστηκε η περίπτωση του υδροφορέα της υδρογεωλογικής λεκάνης Θηβών, όπου η ζημιά είναι μικρότερης έκτασης και έντασης.

Η μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθήθηκε στην παρούσα διατριβή και τα αποτελέσματα που προέκυψαν για κάθε μία από τις μεθόδους που εφαρμόστηκαν συνίστανται συνοπτικά στα ακόλουθα: i. Εκτίμηση της οικονομικής αξίας του υπογείου νερού του Ασωπού με μεθόδους πραγματικής αγοράς (κόστος αποκατάστασης - κόστος υποκατάστασης – κόστος αποτροπής), βασισμένες σε δαπάνες ιδιωτικές και δημόσιες, πραγματικές και υποθετικές. Οι εκτιμήσεις κυμαίνονται από 0,56 Μ€ ανά έτος (ελάχιστο κόστος υποκατάστασης) έως 6,7 Μ€ ανά έτος (ελάχιστη εκτιμώμενη δαπάνη αποκατάστασης) και αποτελούν τμήμα της ΣΟΑ. ii. Εκτίμηση της προθυμίας πληρωμής για την αποκατάσταση του προβλήματος, και κατ’ επέκταση της ΣΟΑ του υπογείου νερού της περιοχής του Ασωπού, με εφαρμογή της μεθόδου Υποθετικής Αξιολόγησης σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του θιγόμενου πληθυσμού της περιοχής. Η μέση WTP ήταν 22 € ανά νοικοκυριό ανά μήνα (1,4 Μ€ ετησίως συνολικά), με το 40% να αντιστοιχεί σε αξία οικοσυστημική και το 30% σε αξία κληροδοτήματος. iii. Διερεύνηση του υπερτοπικού χαρακτήρα της περιβαλλοντικής ζημίας και εκτίμηση της οικονομικής αξίας μη-χρήσης του υπογείου νερού της περιοχής του Ασωπού, με έρευνα με τη μέθοδο Υποθετικής Αξιολόγησης σε αντιπροσωπευτικό δείγμα νοικοκυριών του λεκανοπεδίου της Αττικής. Η μέση WTP ήταν 15 € ανά νοικοκυριό ετησίως (21,4 Μ€ ετησίως συνολικά), με το 25% να αντιστοιχεί σε αξία οικοσυστημική, 11% σε αξία κληροδοτήματος, 22% σε αξία επιλογής και 38% σε αξία μη πατερναλιστικού αλτρουισμού. iv. Εκτίμηση της WTP για την αποκατάσταση του προβλήματος και, κατ’ επέκταση της ΣΟΑ του υπογείου νερού της περιοχής του Ασωπού με εφαρμογή της μεθόδου Πειραμάτων Επιλογής σε δείγμα του θιγόμενου πληθυσμού της περιοχής. Η μέση WTP ήταν 76 € ανά νοικοκυριό ανά μήνα (4,7 Μ€ ετησίως συνολικά). v. Αντιπαραβολή της υπολογισθείσας ΣΟΑ του υπογείου νερού του Ασωπού με εκτιμήσεις της ΣΟΑ του υπογείου νερού στην περιοχή της γειτονικής υδρογεωλογικής λεκάνης Θηβών, όπου η περιβαλλοντική ζημία είναι ηπιότερη. Η μέση WTP στη λεκάνη Θηβών ήταν 12 € ανά νοικοκυριό ανά μήνα (1,2 Μ€ ετησίως συνολικά), με το 23% να αντιστοιχεί σε αξία οικοσυστημική και το 32% σε αξία κληροδοτήματος. vi. Εφαρμογή δευτερογενών μεθόδων αποτίμησης (μέθοδοι Μεταφοράς Αξίας και Μεταανάλυση) για την εκτίμηση της ΣΟΑ του υπογείου νερού του Ασωπού, με στόχο τον έλεγχο της ποιότητας του εκτιμήσεων των δευτερογενών μεθόδων. Οι εκτιμήσεις της WTP κυμαίνονται από 108 € έως 414 € ετησίως ανά νοικοκυριό (0,55 Μ€ έως 2,12 Μ€ ετησίως συνολικά) και τα σφάλματα μεταφοράς από 2% έως 60%, φέρνοντας τις εκτιμήσεις πολύ κοντά στην εκτιμημένη με Υποθετική Αξιολόγηση WTP.

Οι παραπάνω έρευνες αποτελούν είτε εναλλακτικές, είτε αλληλοσυμπληρούμενες προσεγγίσεις των αξιών χρήσης και μη-χρήσης του υπογείου νερού. Επίσης παρέχουν σημαντικές συγκριτικές πληροφορίες για την άποψη που έχουν για το αγαθό αυτό διάφορες κατηγορίες πολιτών στις οποίες ανήκουν χρήστες και μη-χρήστες, κάτοικοι αστικών και αγροτικών περιοχών, ανάλογα με την ένταση του προβλήματος και με το βαθμό ενημέρωσής τους για το πρόβλημα.

4. Κοινωνικά και οικονομικά συμπεράσματα Όσον αφορά στην κοινωνική διάσταση του υπογείου νερού, οι έρευνες που υλοποιήθηκαν στις περιοχές Ασωπού, Θήβας και Αττικής έδειξαν ότι κάθε πολίτης αντιμετωπίζει το ζήτημα διαφορετικά. Επίσης, οι έρευνες ανέδειξαν και την ιεράρχηση των επιπτώσεων της υποβάθμισης, που ξεκινά από την υγεία και τις επιπτώσεις στο οικοσύστημα και καταλήγει στην ποιότητα των αγροτικών ή/και βιομηχανικών προϊόντων. Ιδιαίτερα, τα ζητήματα υγείας, εξ αιτίας της αυξημένης ευαισθησίας των πολιτών, φαίνεται ότι διαμορφώνουν αντιλήψεις σχετικά με την ένταση του προβλήματος και κινητοποιούν τους πολίτες προς περισσότερο ενεργό στάση ζωής απέναντι στα προβλήματα ρύπανσης. Σε επίπεδο δημογραφικών χαρακτηριστικών, διαπιστώνεται ότι σημαντικό ρόλο για την άποψη που έχουν οι ερωτώμενοι για το υπόγειο νερό παίζουν κυρίως η ηλικία και το επίπεδο σπουδών, και δευτερευόντως το εισόδημα και το μέγεθος του νοικοκυριού.

Η ενεργός στάση και η αντίληψη ότι οι πολίτες μπορούν να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων ρύπανσης συνδέεται, πέραν όσων αναφέρθηκαν σε προηγούμενες παραγράφους, και με το βαθμό ικανοποίησης των πολιτών από τις ενέργειες της Πολιτείας, στοιχείο που διαπιστώθηκε σε όλες τις έρευνες. Όσο μικρότερη είναι η ικανοποίηση, τόσο μεγαλύτερη η στροφή προς την ενεργό συμμετοχή των πολιτών.

Παρά τη διαφορά στον τρόπο καθορισμού των απόψεων για το πρόβλημα της ρύπανσης, διαπιστώθηκε ότι η αναγκαιότητα για τη λήψη μέτρων στην περιοχή του Ασωπού έχει τον ίδιο βαθμό αποδοχής από τους κατοίκους της θιγόμενης περιοχής και από τους κατοίκους περιοχών έξω από αυτήν. Έτσι, αναδεικνύεται ο υπερτοπικός χαρακτήρας του αγαθού ο οποίος δικαιολογεί την αναζήτηση αξιών μη-χρήσης εκτός της αυστηρά θιγόμενης περιοχής, στοιχείο που αποτελεί σημαντική διαπίστωση, η οποία αναμένεται να επηρεάσει τις αποτιμήσεις του υπογείου νερού στο μέλλον.

Από την ανάλυση των ιδιωτικών και των δημοσίων δαπανών για την αντιμετώπιση του προβλήματος, φαίνεται ότι οι πολίτες, σε μια προσπάθεια ελαχιστοποίησης του κινδύνου που εγκυμονεί για την υγεία η ρύπανση του υπογείου νερού (γνωστή ως επιλογή «μηδενικού κινδύνου»), προβαίνουν σε δαπάνες οι οποίες δεν είναι οικονομικά βέλτιστες, ούτε σε σχέση με εναλλακτικές λύσεις που μπορούν να προμηθευτούν από την αγορά (π.χ. οικιακά συστήματα επεξεργασίας) ούτε σε σχέση με εναλλακτικές λύσεις που μπορεί να τους προσφέρει το Κράτος. Επίσης, διαπιστώνεται ότι και το Κράτος μπορεί να οδηγείται σε λύσεις οι οποίες δεν είναι οικονομικά βέλτιστες, αναδεικνύοντας την ανάγκη για ένα αποτελεσματικό, από πλευράς κόστους, σχεδιασμό των έργων ορθής διαχείρισης των υδατικών πόρων.

Όσον αφορά στην αποτίμηση της αξίας της αποκατάστασης του υπογείου νερού, συνοπτικά διαπιστώνονται τα ακόλουθα: i. Η μέγιστη από τις εκτιμώμενες τιμές ξεπερνά τα 21 Μ€2012 και αφορά την WTP του ευρύτερα επηρεαζόμενου πληθυσμού (κάτοικοι Αττικής). ii. Το κάτω όριο αφορά στη δαπάνη (μερικής) υποκατάστασης του υπογείου νερού, με βάση την προσέγγιση της Πολιτείας, και δεν ξεπερνά τα 0,7 Μ€2012. iii. H εκτιμώμενη δαπάνη αποκατάστασης, ακόμη και ως κάτω όριο, υπερβαίνει τις δαπάνες υποκατάστασης του αγαθού, είτε πρόκειται για πραγματική δαπάνη υποκατάστασης (από εμφιαλωμένο νερό), είτε για υποθετική (επεξεργασία νερού). iv. Η πραγματική δαπάνη υποκατάστασης του αγαθού, η οποία αφορά στα έργα της Πολιτείας, είναι πολλή μικρότερη από τη δαπάνη που ατομικά οι πολίτες ανέλαβαν προκειμένου να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα με τρόπο που να τους εμπνέει ασφάλεια. v. Οι αποτιμήσεις με δευτερογενείς μεθόδους οδηγούν σε ίδια επίπεδα αξιών με αυτά των πρωτογενών μεθόδων . vi. Οι αξίες μη χρήσης του υπογείου νερού που προκύπτουν από τον έμμεσα επηρεαζόμενο πληθυσμό της Αττικής, είναι σημαντικά μεγαλύτερες (έως 10 φορές) από τη συνολική αξία που αποδίδει στο αγαθό ο άμεσα θιγόμενος πληθυσμός.

Η ελάχιστη εκτίμηση για την ετήσια ΣΟΑ του υπογείου νερού προκύπτει από τις μεθόδους πραγματικών αγορών και έχει εύρος από 7,4 Μ€2012 έως 12,6 Μ€2012. Το σύνολο των υπολοίπων μεθόδων περιβαλλοντικής οικονομίας συγκλίνει ως προς ετήσια ΣΟΑ, σε ένα κοινό εύρος, μεταξύ 18 Μ€2012 και 23 Μ€2012. Ως εύλογη εκτίμηση της ετήσιας ΣΟΑ για αποκατάσταση μπορεί να ληφθεί τιμή των 22 Μ€2012.

Η αποκατάσταση και μελλοντική προστασία του υδροφορέα υπό το πρίσμα μιας Ανάλυσης Κόστους – Οφέλους (CBA), με βάση αποκλειστικά και μόνο τον πληθυσμό της περιοχής, δεν θα θεωρείτο κοινωνικά αποδεκτή, καθώς θα είχε λόγο οφέλους προς κόστος μικρότερο της μονάδας. Αντιθέτως, εάν συνεκτιμηθεί και η WTP των κατοίκων της Αττικής, το όφελος που προκύπτει για το υπόγειο νερό του Ασωπού είναι μεγαλύτερο από το εκτιμώμενο κόστος αποκατάστασης και προστασίας και συνεπώς το πρόγραμμα αποκατάστασης θεωρείται αποδεκτό. Εφ΄ όσον ο εν λόγω υδροφορέας ενέχει αξίες μη-χρήσης σε περιφερειακό επίπεδο, τυχόν αποκατάστασή του αποτελεί βήμα με θετικό οικονομικά και αποδεκτό κοινωνικά αποτέλεσμα.

5. Συμβολή της διατριβής Σημαντικά στοιχεία πρωτοτυπίας της παρούσας διδακτορικής διατριβής, είναι τα ακόλουθα: 1. Παρουσιάζεται για πρώτη φορά μια τεκμηριωμένη απάντηση στο ερώτημα για το ποια είναι η οικονομική αξία της περιβαλλοντικής ζημίας που έχει συμβεί στον υπόγειο υδροφορέα του Ασωπού. 2. Αξιοποιείται για πρώτη φορά συνδυαστικά, τουλάχιστον στην Ελλάδα, πληθώρα πρωτογενών και δευτερογενών μεθόδων περιβαλλοντικής οικονομίας, για την εκτίμηση και τεκμηρίωση της οικονομικής αξίας του υπογείου νερού. 3. Αποδεικνύεται ότι το υπόγειο νερό μπορεί να έχει υπερτοπική διάσταση ως αγαθό και, συνεπώς, να ενέχει αξία ακόμα και για μέλη της κοινωνίας που δεν είναι χρήστες του. 4. Διαπιστώνεται ότι στην περιοχή που εξυπηρετείται από τον υδροφορέα του Ασωπού υπάρχουν σημαντικά προβλήματα που σχετίζονται με τη διακυβέρνηση του υπογείου νερού. Παράλληλα, το υπερβολικό κόστος που επωμίζονται τα νοικοκυριά (ιδίως των Οινοφύτων) εξ αιτίας της χρήσης εμφιαλωμένου νερού φτάνει το 8% του ετήσιου εισοδήματος για νοικοκυριά που βρίσκονται στο ‘κατώφλι κινδύνου φτώχειας για νοικοκυριά με δυο ενήλικες και δύο εξαρτώμενα παιδιά ηλικίας κάτω των 14 ετών’, όπως αυτό ορίζεται από την ΕΛΣΤΑΤ. Τα στοιχεία αυτά είναι χαρακτηριστικά αναπτυσσόμενων περιοχών με «πενία νερού» (Ζιμπάμπουε, Μολδαβία, Ιορδανία κ.ά.) και καταδεικνύουν την κρισιμότητα της κατάστασης που έχει διαμορφωθεί και η οποία προσομοιάζει με την «ενεργειακή φτώχεια» την οποία βιώνουν νοικοκυριά που δαπανούν σημαντικό μέρος του ετήσιου εισοδήματος για υπηρεσίες ενέργειας (ψύξη, θέρμανση, φωτισμό κλπ). 5. Διαπιστώνεται ότι η κοινωνία αξιολογεί ορθά τους κινδύνους που εγκυμονεί η ρύπανση του υπογείου νερού και οι πολίτες λαμβάνουν μέτρα προστασίας του νοικοκυριού τους. . Στις περιπτώσεις αυτές κυριαρχεί η αντίληψη της εξάλειψης των κινδύνων και οι πολίτες οδηγούνται σε λύσεις δυνητικά μηδενικής διακινδύνευσης (zero risk). Επακόλουθο της αντίληψης αυτής είναι η εμφάνιση «παράλογων» τεχνικοοικονομικά επιλογών (π.χ. χρήση εμφιαλωμένου νερού για ατομική υγιεινή), ενώ υπάρχουν οικονομικότερες λύσεις. 6. Αναδεικνύεται η σημασία του σωστού σχεδιασμού αντιμετώπισης της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και η συμβολή του στη λήψη ορθολογικών αποφάσεων και τη διακυβέρνηση του υπογείου νερού. Στην περίπτωση του Ασωπού, οι επιλογές της Πολιτείας για τα έργα που θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, υπό την πίεση του χρόνου, οδήγησαν σε λύσεις που απέχουν από το πραγματικά ελάχιστο κόστος και αντιμετωπίζουν το πρόβλημα αποσπασματικά και όχι συνολικά 7. Παρουσιάζεται ανάγλυφα μέσα από τις έρευνες ότι οι πολίτες θέτουν προτεραιότητες μεταξύ των στοιχείων που συνθέτουν το πρόβλημα της ρύπανσης. Στην προκειμένη περίπτωση, οι πολίτες θέτουν πρώτη προτεραιότητα την προστασία της υγείας και μετά την προστασία του οικοσυστήματος. Οι πολιτικές ορθής διακυβέρνησης θα πρέπει να έχουν ως πυξίδα αυτές τις επιλογές για τον προγραμματισμό μέτρων και έργων επίλυσης του ζητήματος, εάν επιζητούν να αυξήσουν το κοινωνικό όφελος.

Επίσης, προέκυψαν ειδικότερα συμπεράσματα σχετικά με την αποτίμηση και τη διαχείριση του υπογείου νερού: • Αναδεικνύεται η σημασία των κοινωνικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού και ο τρόπος που τα χαρακτηριστικά αυτά διαμορφώνουν την αναγκαιότητα για την αποκατάσταση και προστασία του υπογείου νερού και κατ΄ επέκταση τη συνολική οικονομική αξία του. • Αποδεικνύεται ότι υπάρχει σύγκλιση των αποτιμήσεων που προκύπτουν από συνδυασμούς μεθόδων, σε ένα εύρος τιμών ΣΟΑ με καλά προσδιοριζόμενη μέγιστη και ελάχιστη τιμή. • Τεκμηριώνεται ότι, για την εκτίμηση της αξίας του υπογείου νερού, η αποτίμηση με την προσέγγιση του ελάχιστου κόστους αποτελεί μία πρακτική η οποία είναι υπέρ το δέον συντηρητική και τείνει να διαστρεβλώνει την πραγματική ΣΟΑ. • Διαπιστώνεται ότι η εφαρμογή εναλλακτικών μεθόδων Δεδηλωμένης Προτίμησης, εν προκειμένω της Υποθετικής Αξιολόγησης και των Πειραμάτων Επιλογής, για πρώτη φορά στην Ελλάδα στην αποτίμηση της αξίας του υπογείου νερού για συγκριτικούς σκοπούς, οδηγεί σε συμβατές μεταξύ τους αποτιμήσεις που μπορούν να υποβοηθήσουν σημαντικά την ανάλυση. • Τεκμηριώνεται από τα αποτελέσματα των ερευνών ότι οι δευτερογενείς μέθοδοι μπορούν να δώσουν υπό προϋποθέσεις αποδεκτά σφάλματα μεταφοράς σε σχέση με τις πρωτογενείς.

1. The issue of groundwater degradation Ground water degradation constitutes an issue of major importance in Greece and internationally. The crucial points of the problem can be summarized as follows: i. Ground water is an important resource for humans. Especially in areas with geo-morphological peculiarities such as Greece and other Balkan countries, it is the main source of water supply for human use (as potable water, irrigation water and industry water). ii. Ground water is a fundamental resource for the supply of fresh water ecosystems, whether river ecosystems (especially in basins with limited surface runoff), wetland ecosystems, or deltaic ecosystems. iii. The role of ground water, but also its underground position (which makes it "invisible" to humans) lead to significant environmental pressures on it, usually associated with: disposal of waste water directly into aquifers; pollution of soil through disposal of solid waste and waste water; application of fertilizers and agrochemicals; interaction with contaminated surface water; and saltwater intrusion owing to over-exploitation in coastal areas.

These pressures cause effects which directly and indirectly affect the welfare of individuals, whether users of degraded ground water or not. These effects have social and economic impacts, which need to be investigated.

The social dimension of the impacts imposed by the deterioration of groundwater concerns: - Lifestyle changes experienced by various groups of the affected population, and associated with increased risk to public health. - Social exclusion, experienced by vulnerable population groups, which lack access to clean water. - Stratification of society, which is separated into various social groups depending on their capabilities to adapt and combat the impacts. - Diminishing of living standards, inter-linked to the broader environmental degradation, which occurs either as an indirect impact of the degradation of ground water , or as an induced impact of a more widely destructive behavior that devalues other environmental goods as well. - Highlighting the wider social issue of ownership, utilisation and jurisdiction to protect ground water as an environmental good, as well as the social acceptability of the problems created by poor management, under the protection of the law or in violation of the law.

In parallel, the economic dimensions of groundwater degradation impacts are multifaceted and they involve the following: i. At the individual level: the increase in the cost of satisfying basic daily needs related to the provision of drinking water and water of sufficient quantity and appropriate quality; and to the rising costs of health and living standards; ii. At the social group level: the increase in the cost of entrepreneurship, through the increase in production costs for economic activities (e.g. industrial and farming activities); iii. At the local community level: the increase in the cost of providing basic water services, but also reduction of income, owing to direct or indirect effects (increase of purchasing costs and loss of market confidence in local products, respectively); iv. At the regional and national level: the creation of externalities owing to loss of ground water as an environmental asset of regional significance, the designation of rehabilitation issues and of distribution of the related economic costs, in comparison to the expected social and environmental benefit; v. At the scientific level: the need to investigate the economic limits, beyond which the restoration of environmental damage is socially unacceptable or questionable, and the quest for ways of "painless coexistence" with the damage.

Consequently, the strong socioeconomic dimensions of the problem of ground water degradation, places society before issues relating to the welfare of individuals and groups directly, through lifestyle changes, and also indirectly, through degradation of the ecosystem, which is the living environment of humans.

2. Scope and objectives of the thesis The basic prerequisite for answering the issues raised is to investigate the question: "What is the economic value of groundwater in a region, which is lost, owing to degradation; and how this value can be determined in a reliable manner?"

The answer to this question is the objective of the thesis at hand, which attempts to respond effectively and in a way that assists decision making, through the application of environmental economics methods, applied individually or in combination. The role of environmental economics in this field is crucial and for this reason the discipline has been constantly growing over the last 20 years.

Especially in the case of ground water, however, international applications are limited in number and cases available in the literature constitute mainly applications of Contingent Valuation and Value Transfer methods, aiming at the valuation of ground water protection (e.g. willingness-to-pay per household, WTP). The concept of valuing the restoration of an environmental damage and determining, through this, the Total Economic Value (TEV) of ground water is extremely rare. Equally rare is the socio-economic analysis of the factors that contribute to the formation of the estimated economic value.

On these scientific grounds, the doctoral thesis at hand aims for two parallel and complementary objectives. On the one hand, it attempts to assess the economic value of the specific environmental good and to develop a more effective approach of its social dimensions, using environmental economics. On the other hand, it wishes to contribute to the field of environmental economics itself, through a comparative and complementary examination of primary methods, and a multitude of applications of secondary methods.

Moreover, the thesis aims to highlight the characteristics of the society (opinions, demographics) that form the economic values and to develop a methodological framework (in the form of a Best Practice Guidebook) of guidance for the researchers, in relation to the tools that can best serve the scope of research on the economic value of groundwater and damage from deterioration.

3. Methodological approach and results As a basic case study of this thesis the aquifer of the middle and lower reaches of the river Asopos, situated in the northern part of Attica Region and in the southern part of Anatoliki Sterea Ellada Region, has been used. This aquifer may reasonably be considered as totally damaged, having lost any ability to provide services to both humans and the local ecosystem. Actually, the available evidence can support the allegation that the situation continues to worsen, making restoration more difficult, in terms of both cost and feasibility. Complementary to the main research area and for comparison purposes, the aquifer of the hydrogeological basin of Thebes was also examined, where the damage was found to be less extensive and less intensive.

The methodological approach that was followed and the results obtained for each of the methods applied are summarized as follows: i. The economic value of Asopos ground water was assessed using real market methods (remediation cost - replacement cost – avoidance cost), based on public and private expenditure, both actual and hypothetical. Estimates range from 0.56 M€ per year (minimum cost of substitution) to 6.7 M€ per year (minimum estimated remediation cost) and constitute part of the TEV of the ground water. ii. The WTP for ground water restoration, and through it the TEV of Asopos ground water was estimated using the Contingent Valuation method on a representative sample of the directly affected population. The mean WTP was 22 € per household per month (1.4 M€ per year in total), and 40% of this value corresponds to existence value (ecosystem value) and 30% to bequest value. iii. The supra-regional nature of the environmental damage was assessed and the non-use value of Asopos ground water was investigated using the Contingent Valuation method on a representative sample of Attica households. The mean WTP was 15 € per household per year (21.4 M € per year in total), and 25 % of this value corresponds to existence value, 11% to bequest value, 22% to option value and 38 % to value of non- paternalistic altruism. iv. The WTP for the restoration of the aquifer was also estimated, and through it the TEV of Asopos ground water, using the Choice Experiment method on a representative sample of the directly affected population. The mean WTP was 76 € per household per month (4.7 M€ per year in total). v. The estimated TEV was compared with TEV estimates for ground water in the adjacent hydrogeological basin of Thebes, where environmental damage is milder. The mean WTP for Thebes ground water was 12 € per household per month (1.2 M€ per year in total), with 23% corresponding to existence value and 32% to bequest value. vi. Secondary valuation methods were applied (Value Transfer methods and Meta-analysis) to assess the TEV of Asopos ground water, and to control the quality of the estimates of these secondary approaches. The WTP estimates ranged between 108 € and 414 € per household per year (0.55 M€ to 2.12 M€ per year in total) and the transfer error ranged between 2% and 60%, bringing the estimates very close to the primary results.

The abovementioned surveys constitute either alternative or complementary approaches to estimate use and non-use values of ground water. They also provide important comparative information about the viewpoints of various categories of citizens (both users and non-users), residents of rural or urban areas, according to the severity of the environmental problem and to the level of awareness.

4. Social and economical conclusions Regarding the social dimension of ground water, the surveys carried out in the areas of Asopos, Thebes and Attica showed that each individual is facing the issue from a different viewpoint. In addition, the surveys revealed the prioritization of the degrading effects, such as health and ecosystem effects, impacts on the quality of agricultural and/or industrial products. In particular, owing to the increased vulnerability of citizens, health issues seem to shape perceptions of the intensity of the problem and they mobilize citizens towards more active participation for combating pollution. In terms of demographic characteristics, primarily, age and educational level, and, secondarily, income and household size play an important role for shaping the views that respondents hold for ground water.

The attitude of active participation and the idea that citizens can contribute to addressing the pollution problems is associated with the degree of satisfaction for the actions of the State, which is an element found in all surveys, in addition to those mentioned in the preceding paragraphs: the lower the satisfaction, the greater the shift towards active citizenship.

Despite the differences in how to define views on the problem of pollution, it was found that the need for action in the area of Asopos has the same degree of acceptance by both the inhabitants of the territory and the inhabitants of areas outside it. Thus, the emerging supra-regional character of the good justifies the quest for non-use values outside the territory concerned. This is a key-finding, expected to affect the valuation of the ground water in the future.

An analysis of private and public spending to tackle the problem showed that citizens, in an effort to minimize the risk posed to human health by ground water pollution (known as 'zero risk' option), make expenditure which is not economically optimal, either in relation to alternatives that can be obtained from the market (e.g. Point-Of-Use treatment systems) or in relation to alternatives that the State can offer them. In parallel, the analysis showed that the State as well can provide solutions which are not economically optimal, highlighting the need for a cost effective management of water resources.

Regarding the valuation of ground water restoration, the following are briefly reported: i. The maximum of the estimated value exceeds 21 M€2012 per year and reflects the WTP of the widely affected population (inhabitants of Attica). ii. The lower limit reflects the cost of (partial) substitution of ground water, based on the approach of the State, and it is not more than 0.7 M€2012 per year. iii. The estimated restoration expense, even as a lower limit, exceeds the costs of replacement, whether actual replacement cost (by bottled water) or hypothetical cost (water treatment). iv. The actual replacement cost of the works conducted by the State, is much less than the expenses that individual citizens have taken to address the problem in a safe way. v. Estimates by secondary methods lead to values similar to those of the primary methods. vi. The non-use values of ground water, resulting from the indirectly affected population of Attica, are remarkably higher (up to 10 times) than the value ascribed to the good by the directly affected population.

The minimum estimate for the annual TEV of ground water resulting from real market methods ranges from 7.4 M€2012 to 12.6 M€2012. All other environmental economics methods converge to a common range of annual TEV, between 18 M€2012 and 23 M€2012. A value of 22 M€2012 is considered a reasonable estimate of the annual TEV for ground water restoration.

The restoration and future protection of the aquifer in the light of a cost - benefit analysis (CBA), based on the local population only, would not be considered socially acceptable, as it would raise a benefit to cost ratio of less than one. Conversely, if WTP of the residents of Attica is included in the assessment, the benefit to Asopos ground water would be more than the estimated cost of restoration and protection, and therefore the rehabilitation program would be considered acceptable. As long as ground water includes non-use values at the regional or supra-regional level, any restoration would be a step into a positive economically and socially acceptable direction.

5. Contribution of the thesis Significant elements of originality in this thesis are lying on the following: 1. It launches an informed answer to the question on the economic value of the environmental damage that has occurred in the Asopos aquifer. 2. It utilizes for the first time, at least in Greece, a combination of many primary and secondary methods of environmental economics, to assess and document the economic value of ground water. 3. It proves that ground water can be a good of supra-regional interest and, therefore, it may involve values even for members of society who are not users of the good. 4. It concludes that, in the area served by the Asopos aquifer, there are significant problems associated with ground water governance. The excessive cost born by households (particularly in Inofita town) owing to the use of bottled water may reach up to 8% of the annual income for households in the 'poverty risk threshold for households with two adults and two dependent children under 14 years' as defined by the Hellenic Statistical Authority. These elements are typical of developing countries on 'water poverty' (Zimbabwe , Moldova , Jordan etc.) and show the criticality of the situation and the degree at which the situation resembles ‘energy poverty’ (experienced by households which spend a significant part of their annual income for energy related services, such as cooling, heating, lighting, etc.). 5. It finds that society properly assesses the risks posed by ground water pollution and that the citizens take measures to protect their household. In these cases, the perception of eliminating hazards prevails and citizens are driven to ‘zero risk’ solutions. A consequence of this perception is the emergence of ‘unreasonable’ techno-economic options (e.g. use of bottled water for personal hygiene), in the presence of more cost-efficient solutions. 6. It demonstrates the importance of proper planning in addressing environmental degradation and the contribution of proper planning to rational decision-making and governance of ground water. In the case of Asopos, the choices of the State for projects necessary to address the problem, under the pressure of time, lead to solutions far from the minimal cost and treat the problem in a fragmentary manner and not as a whole. 7. It highlighted, through social surveys, that citizens prioritize between the components of the pollution problem. In this case, people set priority primarily on the protection of public health and secondarily on the protection of the ecosystem. Policies of good governance, if aiming at increasing the social benefit, should be based on these options for planning of measures and projects to resolve the issue.

Finally, the thesis also resulted in special conclusions on the valuation and management of ground water: • It demonstrates the importance of the social characteristics of the population and the ways these characteristics shape the need for restoration and protection of ground water, and, therefore, form the TEV. • It proves that there is a convergence of valuations resulting from combinations of methods, to a TEV range with clearly determined maximum and minimum values. • It provides evidence that, in assessing the value of ground water, the least cost approach is a practice which is overly conservative and tends to distort the true TEV. • It demonstrates that applying alternative stated preference methods, in this case Contingent Valuation and Choice Experiment, for the first time in Greece on the valuation of ground water for comparative purposes, results in mutually compatible valuations which can significantly assist the analysis. • It documents that secondary methods can provide, under favourable conditions, acceptable Transfer Errors when compared to primary methods.