Διερεύνηση της κοινωνικο-ψυχολογικής διάστασης των επιλογών μετακίνησης. Εφαρμογή της Θεωρίας Σχεδιασμένης Συμπεριφοράς στο Π.Σ. Βόλου

Abstract

Αντικείµενο της παρούσας εργασίας είναι ένα πρόβληµα και µια εναλλακτική προσέγγιση προς την κατεύθυνση επίλυσής του. Το πρόβληµα είναι το κυρίαρχο µοντέλο των «επιλογών µετακίνησης», το οποίο αφορά στην εκρηκτική αύξηση της κινητικότητας προσώπων και αγαθών κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα που συνοδεύτηκε -αλλά και παροτρύνθηκε- από την σταδιακά καθολική επικράτηση του αυτοκινήτου ως κυρίαρχου µέσου µετακίνησης.. Σχεδόν ένα αιώνα µετά την εφεύρεσή του, το αυτοκίνητο είναι πλέον αναµφισβήτητα η πρωταρχική -και πολλές φορές η µοναδική- επιλογή µετακίνησης των ανθρώπων τόσο στις αναπτυγµένες χώρες όσο και πολύ σύντοµα στις αναπτυσσόµενες. Ο συνδυασµός της εκρηκτικής αύξησης της κινητικότητας µε την επικράτηση του αυτοκινήτου ως του κυρίαρχου µέσου µετακίνησης αποτελεί εδώ και χρόνια µια από τις κυριότερες απειλές της ποιότητας ζωής στις πόλεις αλλά και της παγκόσµιας οικολογικής ισορροπίας. Η εναλλακτική προσέγγιση προς την κατεύθυνση επίλυσής του προβλήµατος είναι η «διερεύνηση της κοινωνικο-ψυχολογικής διάστασης» των επιλογών µετακίνησης. Η ανάγκη υποβολής -και ελέγχου της στο πλαίσιο διενέργειας της παρούσας εργασίας-αυτής της πρότασης πηγάζει κυρίως από δύο διαπιστώσεις της διεθνούς προσπάθειας επίλυσης του εν λόγω προβλήµατος: α) οι µέχρι σήµερα φιλόδοξες και πολυδάπανες πολιτικές “βιώσιµης κινητικότητας” έχουν αποδεδειγµένα αποτύχει και β) πληθαίνουν οι φωνές που υποστηρίζουν ότι µια από τις κύριες αιτίες αυτής της αποτυχίας είναι η ελλιπή γνώση των µηχανισµών διαµόρφωσης της συµπεριφοράς µετακίνησης των ανθρώπων που έχει σαν συνέπεια είτε την αγνόησή τους είτε την απλοϊκή ενσωµάτωσή τους στις αντίστοιχες πολιτικές. Η αναζήτηση “της κατανόησης της φύσης και των αιτιών της συµπεριφοράς του ατόµου σε κοινωνικές καταστάσεις” έχει αρχίσει να διαδραµατίζει όλο και πιο σηµαντικό ρόλο στον σχεδιασµό των πολιτικών της κινητικότητας. Ένα από τα πιο πετυχηµένα εργαλεία της προσπάθειας κατανόησης της ανθρώπινης συµπεριφοράς γενικά, και τα τελευταία χρόνια της συµπεριφοράς της µετακίνησης ειδικότερα, είναι η Θεωρία της Σχεδιασµένης Συµπεριφοράς. Πρόκειται για ένα µοντέλο εξήγησης και πρόβλεψης της ανθρώπινης συµπεριφοράς µε επαρκή ερευνητική δραστηριότητα που υποστηρίζει την αποτελεσµατικότητά του και που είναι απλό, οικονοµικό αλλά και πλήρες. Στην Ελλάδα η ΘΣΣ έχει αρχίσει να εφαρµόζεται από τις αρχές του ‘90 στα πεδία της υγείας και του αθλητισµού. Εντούτοις στο χώρο των µεταφορών δεν έχει συναντήσει ανάλογη αποδοχή αφού µέχρι σήµερα δεν έχει δηµοσιευτεί καµία σχετική εργασία. Σκοπός της εργασίας είναι η εφαρµογή στην Ελλάδα της Θεωρίας Σχεδιασµένης Συµπεριφοράς ως κύριου θεωρητικού υπόβαθρου κατανόησης και εργαλείου µέτρησης των κοινωνικο-ψυχολογικών παραγόντων διαµόρφωσης της συµπεριφοράς της µετακίνησης. Ως κατάλληλος χώρος αναφοράς της εργασίας θεωρήθηκε ο δήµος Βόλου λόγω της δηµοσίευσης της πρόθεσης της δηµοτικής αρχής για την κατασκευή δικτύου ποδηλατοδρόµων µήκους 10 χλµ. Πυρήνας της εργασίας είναι ο έλεγχος της ορθότητας της ακόλουθης υπόθεσης εργασίας: Η διερεύνηση της κοινωνικο-ψυχολογικών παραγόντων διαµόρφωσης της πρόθεσης των κατοίκων του δήµου Βόλου να κάνουν χρήση του υπό κατασκευή δικτύου ποδηλατοδρόµων, µε βασικό εργαλείο τη Θεωρία της Σχεδιασµένης Συµπεριφοράς, µπορεί να συνεισφέρει σηµαντικά στην ουσιαστικότερη κατανόηση των επιλογών µετακίνησης τους και κατ’ επέκταση στον σχεδιασµό και υλοποίηση αποτελεσµατικότερων πολιτικών µεταφορών Για τον έλεγχο της υπόθεσης εργασίας πραγµατοποιήθηκε εκτατική επιτόπια έρευνα στο δήµο Βόλου µε διανοµή 416 ερωτηµατολογίων. Από αυτά επιστάφησαν 328 εκ των οποίων τα 14 θεωρήθηκαν άκυρα. Μέσω της στατιστικής επεξεργασίας των έγκυρα συµπληρωµένων ερωτηµατολογίων µε το στατιστικό πρόγραµµα SPSS 13 διαπιστώθηκαν τα παρακάτω: • Η Θεωρία Σχεδιασµένης Συµπεριφοράς αποτέλεσε µια στατιστικά έγκυρη µέθοδο αποτύπωσης της πρόθεσης -και των παραγόντων διαµόρφωσής της-των κατοίκων για χρήση του ποδηλατόδροµου. • Η πρόθεση των κατοίκων του δήµου Βόλου να χρησιµοποιήσουν το υπό κατασκευή δίκτυο ποδηλατοδρόµων είναι υψηλή. Ποσοστό 73,2% των συµµετεχόντων ανήκουν στην κατηγορία της υψηλής πρόθεσης. • Σύµφωνα µε τη θεωρία της Σχεδιαµένης Συµπεριφοράς η πρόθεση είναι συνάρτηση τριών παραγόντων: της στάσης, του αντιλαµβανόµενου ελέγχου και του κοινωνικού προτύπου. Η εφαρµογή της ΘΣΣ στην παρούσα εργασία έδειξε ότι η πρόθεση χρήσης του ποδηλατοδρόµου για τις καθηµερινές µετακινήσεις των κατοίκων του δήµου Βόλου συσχετίζεται σθεναρά µε τον αντιλαµβόµενο έλεγχο και λιγότερο έντονα µε την στάση, ενώ το κοινωνικό πρότυπο δεν είναι στατιστικά σηµαντικός παράγοντας διαµόρφωσης της. • Οι παράγοντες υποβάθρου που παρουσιάζουν θετικά στατιστικά σηµαντική συσχέτιση µε τον αντιλαµβανόµενο έλεγχο είναι (στις παρενθέσεις παρουσιάζεται ο «συντελεστής βαρύτητας» κάθε παράγοντα): η κατοχή (10,88) και η πρόθεση αγοράς ποδηλάτου (3,21), η στάση ως προς τα εναλλακτικά µέσα µετακίνησης -λεωφορείο, ποδήλατο και περπάτηµα- τόσο όσον αφορά στην απαλλαγή από σηµαντικά έξοδα (1,72) όσο και στη θεώρηση ότι η χρήση τους δεν συνδέεται µε κάποιο κοινωνικό αρνητικό συµβολισµό (1,60) και η θεώρηση ότι η ισορροπία της φύσης είναι εύθραυστη (1,67). Η δυνατότητα του αυτοκινήτου µεταφοράς πραγµάτων οπουδήποτε µε ευκολία παρουσίασε αρνητική συσχέτιση µε τον αντιλαµβανόµενο έλεγχο (0,43). Αντίστοιχα, οι παράγοντες υποβάθρου που παρουσιάζουν θετικά στατιστικά σηµαντική συσχέτιση µε την στάση είναι: η κατοχή (11,95) και πρόθεση αγοράς ποδηλάτου (11,55), η στάση ως προς τα εναλλακτικά µέσα τόσο όσο αφορά στην πρόθεση µείωσης της χρήσης του αυτοκινήτου στην περίπτωση που στον Βόλο υπήρχε ένα σύστηµα δηµοσίων µεταφορών πιο γρήγορο και αξιόπιστο (1,94) όσο και στην απαλλαγή από σηµαντικά εξόδα (1,52), η θεώρηση ότι η χρήση των αυτοκινήτων αποτελεί σηµαντική πηγή ρύπανσης της πόλης του Βόλου (1,91) και η συνήθεια περπατήµατος (1,60). Ο παράγοντας υποβάθρου που παρουσίασε αρνητική συσχέτιση µε την στάση ήταν η θεώρηση ότι µε το αυτοκίνητο κερδίζει κάποιος χρόνο (0,67). Τα αποτελέσµατα της επιτόπιας έρευνας καθώς και οι όροι, τα πορίσµατα, οι προβληµατισµοί και οι εµπειρίες του πεδίου της κοινωνικής ψυχολογίας που παρατέθηκαν στην παρούσα εργασία, χρησιµοποιήθηκαν για τον τον ορισµό και τον εντοπισµό των προβληµάτων, διληµµάτων και αντιφάσεων που αντιµετωπίζει η κοινωνία του Βόλου, λόγω των έργων κατασκευής του δικτύου ποδηλατοδρόµων, αλλά και για την υποβολή προτάσεων προς την κατεύθυνση επίλυσης και αντιµετώπισής τους. Μέσα από αυτή τη διαδικασία πιστεύω ότι αναδείχθηκε η ορθότητα της υπόθεσης εργασίας.

The thesis’ subject is about a problem and an alternative approach towards its solution. The problem is the dominant model of travel behavior, which relates to the explosive growth of the mobility of people and goods during the 20th century, that followed the car’s global prevalence the dominant means of transport Nearly a century after its invention, the car is definitely the primary -and sometimes the only- choice of people’s travel in the developed countries and soon in the developing ones. The combination of explosive growth in mobility with the predominance of the car as the dominant means of travel is one of the major threats to quality of life in cities and the global ecological balance. The alternative approach towards the solution of this problem is to explore the socio-psychological dimension of travel options. The need for this proposal stems mainly from two observations of the international effort to resolve this problem: a) so far reaching and costly policies for "sustainable mobility" have proven to fail, and b) many travel behavior scientists argue that a major reason for this failure is the lack of knowledge of the mechanisms shaping people’s travel behavior. The search for "understanding the nature and causes of individual behavior in social situations" has begun to play an increasingly important role in planning the transport policies. One of the most successful tools in the effort to understand human behavior in general, and in recent years the travel behavior in particular, is the Theory of Planned Behavior (TPB). This is a simple, economical and complete model that aims to explain and predict human behavior, with sufficient research activity that supports its effectiveness. In Greece, TPB has come into force from early 90s to the fields of health and sport. However in the field of transport not such an acceptance has been recorded. The purpose of the thesis is the implementation of the TPB in Greece, as the main theoretical background and as a tool that records the socio-psychological factors shaping the travel behavior. The under construction cycle network (10km) in Volos, a medium-sized Greek city, was considered as an excellent opportunity in this direction, as it is one of the first networks that will be implemented in Greece Core work is to check the correctness of the following working hypothesis: Exploring the socio-psychological factors shaping the intent of Volos’ inhabitants to make use of the under construction cycle network, with Theory of Planned Behavior as the main theoretical background, may contribute significantly to the deeper understanding of their travel behavior and thus to the design and implementation of more effective transport policy. An extensive fieldwork in the municipality of Volos was accomplished in order to check the correctness of this hypothesis. 416 questionnaires were distributed and 328 were finally collected Statistical processing of valid questionnaires (314) lead to the following: • The validity of the Theory of Planned Behavior was confirmed. • The intention to use the under construction cycle network is high. 73.2% of participants were categorized as a high intention group. • According to TPB, intention is a function of three factors: the attitude, the perceived behavioral control and subjective norm. In our case the intention of the citizens of municipality of Volos to use the bicycle for daily movements, correlates strongly with perceived behavioral control and less strongly with attitude. The subjective norm proved to be a statistically insignificant factor. • The background factors that showed a positive and statistically significant correlation with perceived behavioral control were: (“gravity factor” in parentheses): the possession (10.88) and the intention to purchase bicycle (3.21), the attitude towards the alternative means of transport both in terms of relief from significant costs (1.72) and the premise that their use is not associated with any adverse social symbolism (1.60) and the belief that the balance of Nature is fragile. The ability of the car transporting goods anywhere with ease showed a negative correlation with perceived behavior control (0.43). Similarly, the background factors that showed positive and statistically significant correlation with attitude were: the possession (11.95) and the intention to purchase bicycle (11.55), the attitude towards alternative means both in terms of intention to reduce car use in the case of a faster and more reliable public transport (1.94) and of relief of significant cost (1.52), the premise that the use of cars is a major source of pollution (1, 91) and the habit of walking (1.60). The background factor that showed a negative correlation was the premise that car-use saves time (0.67). The results of the fieldwork and the findings, concerns and experiences of the social psychologists cited in this thesis, were used to define and identify problems, dilemmas and contradictions faced by the society of Volos, caused by the construction of the cycle network, and at the same to phrase proposals towards to their solution. I argue that through this process the correctness of thesis’ hypothesis was proved.