Ανάπτυξη και περιβάλλον. Ιστορική αναδρομή και σύγχρονοι προβληματισμοί

Abstract

Στην εργασία αυτή επιχειρείται η ερμηνεία και ανάλυση της σημερινής κρίσης στη σχέση ανθρώπου και φύσης, όπως αυτή προέκυψε μέσα από την εξέλιξη των ιδεών και της νοηματοδότησης της κοινωνικής προόδου και μέσα από την αναπτυξιακή δράση του ανθρώπου. Η προσπάθεια αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο μιας γενικότερης συζήτησης που κυριαρχεί πλέον σε παγκόσμιο επίπεδο σχετικά με τη σχέση Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος και τον τρόπο αντιμετώπισης των καταστροφικών συνεπειών που έχουν οι ανθρώπινες δράσεις στο περιβάλλον, ενόψει του παγκόσμιου οικολογικού προβλήματος που έχει προκύψει. Αυτό αποτελεί μέρος του γενικότερου προβληματισμού και αμφισβήτησης σχετικά με τους προσδοκώμενους στόχους της ανάπτυξης και την ίδια την έννοια της ανάπτυξης. Η φτώχεια, η πείνα, η αμάθεια, η ανισότητα αποτελούν μόνο κάποια από τα προβλήματα σε συνδυασμό πάντα με το πρόβλημα της υποβάθμισης του περιβάλλοντος, που καλείται να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα σήμερα και τα οποία παραμένουν άλυτα παρά την άνοδο των οικονομικών δεικτών ανάπτυξης. Σκοπός της εργασίας είναι να ενισχυθεί η αντίληψη που υποστηρίζει το ριζικό επαναπροσδιορισμό της έννοιας, των αξιών και των στόχων της ανάπτυξης, την αναθεώρηση του τρόπου σχεδιασμού και υλοποίησης των αναπτυξιακών δράσεων και την ενίσχυση του ρόλου που αναλαμβάνει ο κάθε πολίτης στη λήψη και εφαρμογή αποφάσεων. Η βαθύτερη κατανόηση των αιτιών και συνεπειών ενός προβλήματος που επιχειρείται μέσα από την εργασία αυτή, οδηγεί και στην συνειδητή αναζήτηση νέων προοπτικών και μεθόδων επίλυσης του προβλήματος, κάποιες από τις οποίες άλλωστε παρουσιάζονται στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας. Στο 1ο κεφάλαιο, «Η Ιστορία της σχέσης Ανθρώπου και Φύσης», παρουσιάζονται οι διάφορες αντιλήψεις που κυριάρχησαν στη δυτική σκέψη από το χώρο της φιλοσοφίας, της θρησκείας, των επιστημών, όσον αφορά στη σχέση ανθρώπου και φύσης από την αρχαιότητα έως σήμερα. Παρουσιάζεται η εξέλιξη και η αλληλεπίδρασή τους που οδήγησε άλλοτε στην άποψη της ενότητας ανθρώπου και φύσης και άλλοτε στο διαχωρισμό πνεύματος και ύλης, στην άποψη της ανωτερότητας του ανθρώπου έναντι της φύσης και του δικαιώματος για τη χρήση της προς όφελός του. Στη συνέχεια στο 2ο κεφάλαιο, «Η Κοινωνία των Ανθρώπων και η Πρόοδος», παρουσιάζονται κάποιες βασικές απόψεις των ιδεολογικών κινημάτων του διαφωτισμού, της πολιτικής οικονομίας, του ουτοπικού σοσιαλισμού και επαναστατικού κομμουνισμού και της γερμανικής φιλοσοφίας, με βασικό εκπρόσωπο το Hegel, που αφορούν στην ανθρώπινη φύση, στην πρόοδο της κοινωνίας και στην έννοια της ιστορίας, της εξέλιξης, της αλλαγής. Οι απόψεις αυτές επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό τις αρχές και την πορεία της ανάπτυξης όπως έχει σήμερα. Επηρέασαν όμως και στοχαστές όπως ο Μαρξ οι αντιλήψεις του οποίου, σε συνδυασμό με τις αντιλήψεις του πιστού συνεργάτη και φίλου του Engels, παρουσιάζονται στο 3ο κεφάλαιο, «Karl Marx». Ο Μαρξ και ο Engels υπεραμύνθηκαν της ενότητας ανθρώπου και φύσης και αναγνώρισαν τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της ανθρώπινης επέμβασης στη φύση. Παρουσιάζεται επίσης η κριτική ανάλυση του Μαρξ για το κεφαλαιοκρατικό μοντέλο παραγωγής αλλά επιχειρείται και μία κριτική στις απόψεις του. Το 4ο κεφάλαιο, «Περί Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος», αναφέρεται αρχικά στην εξέλιξη της έννοιας της ανάπτυξης και του περιβάλλοντος και στον τρόπο που αυτή συνδέεται με συγκεκριμένες πολιτικές που έλαβαν χώρα, καταλήγοντας στο σημερινό ορισμό της αειφόρου/βιώσιμης ανάπτυξης που αποτελεί παγκόσμιο στόχο σήμερα. Επίσης παρουσιάζονται οι βασικές αιτίες και προβλήματα της αναπτυξιακής δράσης που υιοθετήθηκε, διερευνάται η σχέση τεχνολογίας και ευημερίας και παρουσιάζονται κάποια ενδεικτικά στατιστικά στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών από εκθέσεις των τελευταίων χρόνων. Τέλος, παρουσιάζονται κάποιες εναλλακτικές προτάσεις για μια νέα αναπτυξιακή προοπτική κλείνοντας με μια αναλυτική παρουσίαση της αξιοβίωτης ολοκληρωμένης ανάπτυξης. Η βασική βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε κυρίως για το 1ο κεφάλαιο ήταν το βιβλίο του Ευθύμη Παπαδημητρίου «Για μια νέα Φιλοσοφία της Φύσης. Η πρόκληση της Οικολογίας και οι απαντήσεις της Φιλοσοφίας» (1999), το βιβλίο του Ιωάννη Ζηζιούλα «Η κτίση ως ευχαριστία. Θεολογική προσέγγιση στο πρόβλημα της οικολογίας» (1992), το κείμενο των Φωτεινή Ζήκα και Βάσω Κιντή «Η φύση της Φύσης» από το βιβλίο «Η φύση στην Οικολογία» (1999), και το κείμενο του Θεόδωρου Βότση «Οι σχέσεις φυσικών και κοινωνικών επιστημών στα πλαίσια της οικολογικής προβληματικής» (2001). Για το 2ο και 3ο κεφάλαιο χρησιμοποιήθηκαν τα βιβλία των Isaiah Berlin «Καρλ Μαρξ. Η ζωή και η εποχή του» (1995) και Alex Callinicos «The Revolutionary ideas of Marx». Για το 3ο κεφάλαιο χρησιμοποιήθηκε προφανώς και βιβλιογραφία των Μαρξ και Engels όπως «Η Διαλεκτική της Φύσης» (1876), «The Economic and Philosophic Manuscripts» (1844), «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» (1847-48) και «Capital» (1ος τόμος 1867). Για το 4ο κεφάλαιο χρησιμοποιήθηκε το βιβλίο με επιμέλεια του καθηγητή Δημήτρη Ρόκου «Περιβάλλον και Ανάπτυξη. Διαλεκτικές Σχέσεις και Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις» (2005), το κείμενο του καθηγητή Δημήτρη Ρόκου «Πολιτικές Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος. Από τις Θεωρίες στην Πράξη» (2005), το βιβλίο του Wolfgang Sachs «The Development Dictionary» και στοιχεία από τις εκθέσεις του United Nations Development Programme που εξέδωσε τα έτη 2003, 2005 και 2006. Επίσης χρησιμοποιήθηκε υλικό από τις διαλέξεις του καθηγητή Δημήτρη Ρόκου των μαθημάτων «Εισαγωγή στις Επιστήμες της Ανάπτυξης και του Περιβάλλοντος» και «Μέθοδοι και Τεχνικές Παρατήρησης και Παρακολούθησης του Περιβάλλοντος» του Διεπιστημονικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου «Περιβάλλον και Ανάπτυξη» (2005). Όσον αφορά στη μεθοδολογία της εργασίας, γίνεται προσπάθεια να αποκτηθεί καταρχάς γενική γνώση για το γενικότερο θέμα της σχέσης ανθρώπου και φύσης. Στη συνέχεια πλέον το αντικείμενο μελέτης εξειδικεύεται περισσότερο και αφορά στην έννοια της κοινωνικής προόδου και της επιθυμίας του ανθρώπου για αλλαγή, για βελτίωση των κανόνων που πρέπει να διέπουν το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό σύστημα. Οπότε τελικά η εργασία καταλήγει στο πιο συγκεκριμένο θέμα της ανάπτυξης και του περιβάλλοντος• η αναφορά στην κριτική ανάλυση του Μαρξ λειτουργεί ως εισαγωγή σε αυτό το θέμα. Δίνεται έμφαση στον αλληλεπιδραστικό χαρακτήρα της ανάπτυξης για αυτό και η ανάλυση δεν περιορίζεται μόνο στο περιβάλλον αλλά και στις υπόλοιπες διαστάσεις της πραγματικότητας. Επίσης, δίνεται έμφαση στην αλληλεπίδραση παρελθόντος παρόντος και μέλλοντος για αυτό και η όλη έρευνα συλλέγει στοιχεία τόσο από το παρελθόν όσο και από το παρόν προκειμένου να καταγραφεί και να αποτιμηθεί η υφιστάμενη κατάσταση, και να προταθεί μια λύση για το μέλλον. Αποτελέσματα αυτής της έρευνας αποτελούν η καταγραφή της εξέλιξης των αντιλήψεων για τη σχέση ανθρώπου και φύσης, για την έννοια της κοινωνικής προόδου και κατά προέκταση για τη σχέση ανάπτυξης και περιβάλλοντος, γεγονός που βοηθάει στην κατανόηση και ερμηνεία της σημερινής κατάστασης. Επίσης, ένα άλλο βασικό αποτέλεσμα αποτελεί η κριτική ανάλυση του οικονομικού μοντέλου ανάπτυξης σύγχρονων αλλά και προγενέστερων στοχαστών, η εμβάθυνση στα προβλήματα και τις αιτίες τους, η «ποσοτική» παρουσίαση της αναπτυξιακής κρίσης στην ανθρώπινη ανάπτυξη και τέλος η παρουσίαση κάποιων εναλλακτικών οδών. Σίγουρα η έρευνα δεν μπορούσε να είναι πλήρης λόγω του πλουραλισμού των απόψεων και της συνεχούς εξέλιξής τους, και επιπλέον δεν μπορούσε να απουσιάζει το προσωπικό φίλτρο στην επιλογή της βιβλιογραφίας άρα και στην επιλογή των θέσεων που παρουσιάστηκαν. Μια πρόταση για περαιτέρω έρευνα αποτελεί ο αναλυτικός συσχετισμός πολιτικών που υιοθετήθηκαν σε παγκόσμιο επίπεδο και σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης και των αποτελεσμάτων τους προκειμένου να αξιολογηθεί η βιώσιμη ανάπτυξη. Επίσης, η διερεύνηση των αντιλήψεων άλλων πολιτισμών, η παρουσίαση των απόψεων των διάφορων οικολογικών κινημάτων καθώς και η παρουσίαση των απόψεων σύγχρονων οικονομολόγων – τεχνοκρατών θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη. Από την παρούσα εργασία προέκυψαν τα εξής βασικά συμπεράσματα: Η σχέση ανθρώπου και φύσης αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης από την αρχαιότητα. Ο μεσαιωνικός χριστιανισμός ήταν αυτός που καλλιέργησε σε μεγάλο βαθμό την αντίληψη της ανωτερότητας του ανθρώπου έναντι της φύσης. Στη συνέχεια οι τεράστιες προοπτικές ανάπτυξης που προέκυψαν από τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνικής δημιούργησαν μια υπεραισιόδοξη στάση του ανθρώπου για το μέλλον του. Τα αποτελέσματα όμως της ανάπτυξης που βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στην πρόοδο της επιστήμης ήταν αντιφατικά. Η οικονομική μεγέθυνση συνοδεύτηκε από τη διόγκωση των κοινωνικών προβλημάτων και κοινωνικών ανισοτήτων και από την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Παρόλα αυτά, ακόμη και σήμερα με την υιοθέτηση της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης η οικονομική διάσταση διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο με κυρίαρχες αρχές την επιχειρηματικότητα, την ανταγωνιστικότητα και την καινοτομία. Το ιδεολογικό υπόβαθρο των διάφορων αναπτυξιακών θεωριών συνδέεται πάντως με την ιστορική εξέλιξη των ιδεών για τη σχέση ανθρώπου και φύσης και για την κοινωνική πρόοδο. Υπάρχει μια ποικιλία απόψεων σχετικά με το πώς θα πρέπει να είναι η ανάπτυξη, πολλές από τις οποίες συγκλίνουν στην ιδέα του επαναπροσδιορισμού της έννοιάς της, της αναγνώρισης της ολότητας και των αλληλεπιδραστικών και διαλεκτικών σχέσεων των διαστάσεων που συνθέτουν την πραγματικότητα, και στην ιδέα της αφύπνισης και ενεργοποίησης των πολιτών. Η αλλαγή για μια αξιοβίωτη και όχι απλά βιώσιμη ανάπτυξη είναι επιτακτική και αφορά όλους μας.

This thesis aims at interpreting and analysing the current crisis in the relation between man and nature, as a result of the evolution of ideas, the meaning given to the social progress and the human development activity. This effort belongs to a general discussion that prevails today at a global level, regarding the relation between Development and Environment and the way the destructive consequences of human actions to the environment are encountered, while facing the global ecological problem that has arisen. This is a part of a general questioning and dispute concerning the anticipated development goals and the concept of development itself. Poverty, hunger, illiteracy and inequality and in parallel the issue of environmental degradation are only some of the problems, which the humanity is obligated today to confront with and which remain unsolved despite the increase of the economical development indexes. This thesis aims at enforcing the perception which supports the radical redefinition of the concepts, the values and the goals of development, at reviewing the way development activities are designed and implemented and at reinforcing the citizens’ role in the decision making process. The deeper understanding of the causes and concenqences of the problem, conducted in this thesis, leads to the conscious investigation of new perspectives and methods for resolving the problem, some of which are presented within the frames of this essay. The 1st chapter, “The history of Man and Nature relationship”, presents various perceptions from the ancient years until now dominating the western philosophy, religion and science concerning the man and nature relationship. It illustrates their evolution and interaction, which led either to the belief of the unity of man and nature or otherwise to the separation of spirit and matter, to the belief of man’s superiority over nature and his right to use nature for his own benefit. Consequently the 2nd chapter, “Human’s Community and Progress”, demonstrates some fundamental aspects of the ideological movements of enlightenment, political economy, utopian socialism, revolutionary communism and German philosophy with Hegel as its basic representative, concerning human nature, community’s progress and the concept of history, evolution and change. These aspects influenced significantly the concept and the course of development as is today. They influenced also thinkers like Marx whose perceptions in combination with Engels’ perceptions, are presented in the 3rd chapter, “Karl Marx”. Marx and Engels supported the unity of man and nature and recognized the long-term consequences of human intervention on nature. There are also illustrated his critical analysis on the capitalistic production model but also a critic on his perceptions. The 4th chapter, “About Development and Environment”, begins with a reference to the evolution of the development concept and the environment concept and the way this evolution is connected to the specific policies taken, leading in today’s definition of sustainable development, a global goal nowadays. The basic causes and problems of the development activity, which has been adopted, are also presented, and the relation between technology and prosperity is examined together with some indicative statistical elements of United Nations’ last years reports. Finally, alternative suggestions for a new development prospect are demonstrated concluding with a detailed presentation of the concept of worth-experiencing integrated development. The bibliography that was mainly used for the 1st chapter was based on the following books: the book of Efthymis Papadimitriou “On a new Philosophy of Nature. The challenge of Ecology and the answers of Philosophy” (1999), the book of Ioannis Zizioulas “The creation as an Eucharist. Theological approach in the ecology problem” (1992), the writing of Fotini Zika and Vaso Kinti “The nature of Nature” from the book “The nature in Ecology” (1999), and the writing of Theodoros Votsis “The relations of natural and social sciences in the frames of the ecological questioning” (2001). For the 2nd and 3rd chapter were used the books of Isaiah Berlin “Karl Marx. The life and his era” (1995), and of Alex Callinicos “The Revolutionary ideas of Marx”. For the 3rd chapter obviously, was also used bibliography of Marx and Engels as “The Dialectic of Nature” (1876), “The Economic and Philosophic Manuscripts” (1844), “Manifesto of the Communistic Party” (1847-48) and “Capital” (1st volume 1867). For the 4th chapter were used the book edited by professor Dimitris Rokos “Environment and Development. Dialectic Relations and Interdisciplinary Approaches” (2005), the writing of professor Dimitris Rokos “Development and Environment Policies. From theories to practice” (2005), the book of Wolfgang Sachs “The Development Dictionary” and elements from the reports of United Nations Development Programme published in the years 2003, 2005 and 2006. In this thesis was also used material from the lectures of professor Dimitris Rokos on the subjects “Introduction to the Sciences of Development and Environment” and “Environment Observation and Monitoring Methods and Techniques” of the Interdisciplinary Programme of Postgraduate Studies of the National Technical University of Athens “Environment and Development”. Regarding the methodology of this thesis, the effort was initially focused on acquiring general knowledge on the more general subject of the man and nature relationship. Consequently the object of study gets henceforth more specific with reference to the concept of social progress and human’s desire for change and the improvement of the rules that should govern the economical, social and political system. Hence the essay finally leads to the most specific subject of development and environment; the reference on the critical analysis of Marx serves as an introduction to this topic. Emphasis is given to the interactive character of development therefore the analysis is focused not only on the environment but also on the other dimensions of reality. Emphasis is also given to the interaction of past, present and future, therefore the whole research manages to collect elements not only from the past but also from the present in order to define and evaluate the existing situation, and to propose a solution for the future. The results of this research consist of the identification of the evolution in the perceptions on the man and nature relationship, the social progress concept and the relation between development and environment, which assist to the comprehension and interpretation of the current situation. Another major achievement is also the critical analysis from modern but also former thinkers on the economical model of development, the thorough examination of the problems and their causes, the “quantitative” presentation of the developmental crisis in human development and finally the presentation of certain alternative roads. Surely, the research could not be exhaustive because of the pluralism of opinions and their continuous evolution. Moreover the personal filtering on the choice of the bibliography and consequently the choice of aspects presented could not be absent. A suggestion for further research could be the analytical correlation between the policies that were adopted at global level and from the European Union and their results, in order to evaluate the sustainable development. Also the examination of the perceptions of other cultures, the presentation of the concepts of various ecological movements as well as the illustration of the opinions of modern economists - technocrats would be particularly useful. This thesis resulted to the following conclusions: The man and nature relationship has been from the antiquity a subject of study. The medieval Christianism was encouraging to a large extent the perception of the man’s superiority over nature. Subsequently the enormous prospects of development as a result of the scientific and technical achievements created an overoptimistic attitude towards man’s future. But the results of the development, based to a large extent on the progress of science, were contradictory. The economic growth was accompanied by the inflation of social problems and social inequalities and by the environmental degradation. Nevertheless, even today with the adoption of the concept of the sustainable development, the economic dimension plays a leading role through its dominating concepts of competition, entrepreneurship and innovation. The ideological background of various development theories is related, in any case, to the historical development of ideas on the man and nature relationship and social progress. A variety of opinions exist, regarding how development is supposed to be, many of which converge to the idea of the redefinition of its concept, to the recognition of the totality and interactive and dialectical relations of the dimensions composing reality, and to the idea of citizens’ awakening and activation. The change for a worth-experiencing and not simply for a sustainable development is essential and concern us all.