Ανάπτυξη συνδιαστικής μεθοδολογίας με επεμβατικές και μη-επεμβατικές μεθόδους για τη διερεύνηση της προέλευσης του μαρμάρου στην αρχαιότητα

Abstract

Το μάρμαρο, από τις προϊστορικές Κυκλάδες μέχρι και την σύγχρονη εποχή, χρησιμοποιείται διαρκώς και αποτελεί κυρίαρχο μέσο έκφρασης και αποτύπωσης της ιστορίας, του πολιτισμού, των θρησκευτικών αντιλήψεων και γενικότερα της κοινωνικής και οικονομικής πραγματικότητας κάθε εποχής. Ο προσδιορισμός της προέλευσης και η χαρτογράφηση της διακίνησης του μαρμάρου συνιστά μια πολύ σημαντική πηγή πληροφοριών για τον αρχαίο κόσμο, έλκοντας όλο και περισσότερους αρχαιολόγους, ιστορικούς τέχνης, αρχιτέκτονες, συντηρητές κ.α. να αναζητούν απαντήσεις για την προέλευση του μαρμάρου, επιτάσσοντας την διαρκή εξέλιξη της αρχαιομετρικής επιστήμης. Με αφετηρία τις υπάρχουσες μεθόδους προέλευσης του μαρμάρου και την επιλογή και εφαρμογή των βέλτιστων εξ αυτών, σχεδιάστηκε και διενεργήθηκε η έρευνα της παρούσας διατριβής σε 3 βασικούς άξονες: α) Την βελτιστοποίηση των μεθόδων για την προέλευση του μαρμάρου χρησιμοποιώντας συνδυαστικά μη-επεμβατικές (οπτική εξέταση και μέτρηση του MGS) και επεμβατικές τεχνικές (φασματοσκοπία EPR και ανάλυση σταθερών ισοτόπων - IRMS), β) την επέκταση των βάσεων δεδομένων με νέες περιοχές, καλύπτοντας και επιπλέον χρονικές περιόδους και γ) την εφαρμογή της νέας μεθοδολογίας σε πραγματικά αρχαιολογικά προβλήματα συνεισφέροντας στην κατανόηση και αποκρυπτογράφηση της ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας. Συγκεκριμένα στα πλαίσια της βελτίωσης των μεθόδων έγινε: i) εφαρμογή των 3 βέλτιστων φυσικοχημικών τεχνικών συνδυαστικά με σκοπό την αύξηση της επιτυχίας προσδιορισμού της προέλευσης και ii) ανάπτυξη μη-επεμβατικής οπτικής εξέτασης για τον χαρακτηρισμό και την κατηγοριοποίηση μεγάλου αριθμού αρχαιολογικών αντικειμένων με σκοπό την ελαχιστοποίηση των απαραίτητων δειγμάτων για τις επεμβατικές τεχνικές. Οι βάσεις δεδομένων του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος», περιλάμβαναν τα σημαντικότερα αρχαία λατομεία της ανατολικής μεσογείου που λειτούργησαν από τα αρχαϊκά χρόνια και ύστερα. Ωστόσο, για τα προϊστορικά χρόνια, για τα οποία δεν έχει αποδειχθεί συστηματική λατόμηση μαρμάρου, έχουν μελετηθεί στο παρελθόν λίγες πιθανές πηγές μαρμάρου και συγκεκριμένα για τις προϊστορικές Κυκλάδες, στην βάση δεδομένων υπάρχουν μερικές πηγές από την Κέρο, την Πάρο και την Νότια Νάξο. Για τον εμπλουτισμό και την επέκταση των βάσεων δεδομένων έγινε εκτενής αναζήτηση και δειγματοληψία των πηγών του μαρμάρου στις Κυκλάδες στα νησιά Νάξο, Ίο, Κέρο, Σύρο, Νικουριά, Σχοινούσα και Ηρακλειά, αλλά επιπλέον και των αρχαίων λατομείων του όρους Pohorje της Σλοβενίας στο οποίο βρίσκονται τα μόνα λατομεία μαρμάρου της χώρας με χρήση κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Τέλος στα πλαίσια της εφαρμογής των νέων μεθόδων και των εμπλουτισμένων βάσεων σε αρχαιολογικά προβλήματα μελετήθηκε το μάρμαρο και προσδιορίστηκε η προέλευσή του για ένα μεγάλο πλήθος αντικειμένων. Επιγραμματικά εξετάστηκαν τα κυκλαδικά ειδώλια και αγγεία της νέας ανασκαφής της Κέρου-Δασκαλειού που διενεργήθηκε την περίοδο 2006-2008 υπό την διεύθυνση του καθηγητή Colin Renfrew, ρωμαϊκές σαρκοφάγοι από το αρχαιολογικό μουσείο Θεσσαλονίκης, 2 αρχαία γλυπτά από την Στύμφαλο, μνημεία από την αρχαία Ολυμπία και γλυπτά από μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους στις Lyon και Vienne, Γαλλία. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων έδειξαν ότι οι πληθυσμοί των εγκαταστάσεων και οικισμών στον Κάβο (Κέρο) και Δασκαλειό είχαν στενές σχέσεις με την ανατολική ακτή της Νάξου, το μάρμαρο και τα εργαστήρια της Θάσου επηρέασαν σημαντικά τα εργαστήρια της Θεσσαλονίκης και την παραγωγή σαρκοφάγων, τα 2 γλυπτά από την αρχαία Στύμφαλο είναι φτιαγμένα από μάρμαρο Πάρου, και για τις σαρκοφάγους και τα αγάλματα στην Lyon και Vienne της Γαλλίας, που δεν είχαν μελετηθεί στο παρελθόν, χρησιμοποιήθηκαν πολλές διαφορετικές πηγές, με αυτές της Carrara και της Προκοννήσου να αναγνωρίζονται στα περισσότερα από αυτά. Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε βοήθησε σημαντικά την εξέλιξη της αρχαιομετρικής επιστήμης με την ανάπτυξη νέων, αποτελεσματικότερων μεθόδων προσδιορισμού της προέλευσης του μαρμάρου, αλλά και στην κατανόηση άγνωστων πτυχών της ιστορίας με την εφαρμογή τους σε αρχαιολογικά αντικείμενα. Τέλος βάζει τις βάσεις για περεταίρω έρευνα στον τομέα των μη-επεμβατικών μεθόδων και την περαιτέρω ελαχιστοποίηση της επέμβασης των καταστρεπτικών τεχνικών.

Marble has being used widely, from prehistoric Cyclades up to nowadays, to express artistic, religious and cultural needs, as well as to impress history and reflect the general social and economic status of each period and civilization. Determination of marble provenance and mapping of marble transportation is revealing a lot of important information about the ancient world and attracts increasingly more archaeologist, art historians, architects, conservators and others in the study of marble provenance, which demands the continuous development of archaeometric science. The research conducted for this Ph.D. project was based on the up to date, most advanced and efficient methods and techniques used in marble provenance determination and divided in 3 basic sections: a) optimization of methodologies used in marble provenance by combining non-distractive (optical examination and MGS measurements) and distractive techniques (EPR spectroscopy and stable isotope analysis - IRMS), b) expansion of the databases with new marble areas and extension of the time period that can cover, and c) application of the new methodology and database in real archaeological problems, contributing to the understanding and deciphering the Greek and world history. The database of the Laboratory of Archaeometry consists of the most important ancient marble quarries of east Mediterranean Sea, opened and operated from archaic period onwards. However, for prehistory, when there is no proven systematic quarrying activity, only a few possible marble outcrops have been studied in the past; in particular for prehistoric Cyclades, only some marble outcrops from the SE Naxos, some from Keros and the archaic and classic quarries at Paros and Naxos. In order to expand the database for the prehistoric Cyclades, a thorough field work, sampling of marble outcrops, took place on the islands of Naxos, Ios, Syros, Keros, Nikouria, Schoinousa and Irakleia and the collected samples were analysed by the aforementioned techniques. Furthermore the ancient roman quarries at Pohorje, Slovenia, which are the only marble quarries of the country, were fully studied. The Cycladic database and the non-distractive optical examination were successfully used in marble provenance of Cycladic figurines and vessels from the Keros Cambridge Project (Keros-Kavos and Dhaskalio excavations in 2006-2008) directed by professor Colin Renfrew, roman sarcophagi from Archaeological Museum of Thessaloniki, 2 sculptures found on ancient Stympalos, and sarcophagi and sculptures from Lyon and Vienna in France. The results of these analysis proved that the Keros and Dhaskalio sites were closely related to the East coast of Naxos, Thassian marble and workshops played an important role in the funeral art of Thessaloniki, Parian marble were used for the two Stymphalos sculptures, and that many sources were used at Lyon and Vienna marble objects with Carrara and Proconesos being the most frequent of them.