Θεωρίες για τη σχέση οικονομίας και περιβάλλοντος: μια κριτική προσέγγιση

Abstract

Οι θεωρίες περί της σχέσης οικονομίας και φυσικού περιβάλλοντος που έχουν αναπτυχθεί, τίθενται σήμερα στη βάσανο του νέου πλαισίου το οποίο θέτει η παρούσα ιστορική πραγματικότητα, ως μια επιτακτική ανάγκη των σύγχρονων κοινωνιών. Υπό αυτό το πρίσμα επιχειρείται στην παρούσα εργασία μια κριτική προσέγγιση του εν λόγω ζητήματος, με την ταυτόχρονη «φιλοδοξία» της σκιαγράφησης των δομικών στοιχείων τα οποία εδράζονται στον πυρήνα της σχέσης αυτής. Η μέθοδος την οποία εφαρμόζουμε, εστιάζει στο ρόλο τον οποίο διαδραματίζουν οι μορφές, με τις οποίες εμφανίζονται τα εκάστοτε περιεχόμενα και διαμέσου των οποίων επιχειρούμε να διεισδύσουμε στις αιτιακές σχέσεις αυτών. Η οικολογία είναι μια έννοια η οποία εισήλθε στο χώρο του επιστητού εκατόν σαράντα έτη πριν, ως μια ιστορική αναγκαιότητα, η οποία απουσίαζε στο παρελθόν. Η επιστήμη της οικολογίας, τα οικολογικά κινήματα και η πολιτική τους έκφραση, την τελευταία πεντηκονταετία, εκφράζουν την κοινωνική εκείνη δυναμική η οποία αποτελεί την αντανάκλαση μιας δέσμης φαινομένων στο κοινωνικό περιβάλλον. Η συνοπτική παρουσίαση των θέσεων που παρήχθησαν από τις διεργασίες αυτές, ενδείκνυται για την είσοδο στο χώρο των πολύπλευρων σχέσεων της οικονομίας, αλλά και γενικότερα της κοινωνικής οργάνωσης και του περιβάλλοντος. Τη σταχυολόγηση των θέσεων που παρήγαγαν οι κοινωνικές δυναμικές ακολουθούν τα περιεχόμενα ορισμένων, εκ των κυριοτέρων, δράσεων τις οποίες επιχειρούν οι κυρίαρχες κοινωνικές δυνάμεις και οι οποίες αποκρυσταλλώνονται στους τομείς του δικαίου και του αναπτυξιακού υποδείγματος, το οποίο προτείνουν και τμηματικά εφαρμόζουν. Η καμπή η οποία σηματοδοτεί την αλλαγή «φάσης» και την ποιοτική μετάβαση από τη διαχρονική πίεση της παραγωγικής δραστηριότητας στο φυσικό περιβάλλον, στην περιβαλλοντική κρίση, εισάγεται με την περιγραφή ενός μείζονος περιβαλλοντικού προβλήματος, των αρχών του 19ου αι., αυτό της κρίσης της γονιμότητας των εδαφών. Παράλληλα, αναδεικνύεται και η ιστορική διάσταση των προβλημάτων που άπτονται του περιβάλλοντος και του χαρακτήρα που αυτά λαμβάνουν σε κάθε εποχή, καθώς και η αντίθεση μεταξύ μερικών και ολιστικών προσεγγίσεων. Προκειμένου να παρουσιαστούν, αυτές καθαυτές, οι σύγχρονες κυρίαρχες αντιλήψεις για τη σχέση της οικονομίας με το περιβάλλον, κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν, εκ των προτέρων, ορισμένα χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης επιστημονικής περιοχής. Η πολιτική οικονομία ως μια σχισματική επιστήμη εμπεριέχει στο εσωτερικό της διαφορετικά θεωρητικά αντικείμενα, σε αναφορά με τα αντίστοιχα θεωρητικά τους συστήματα, με άμεσο επακόλουθο η σχέση της με τη φύση να μην αφορά σε μια διάσταση, αλλά σε περισσότερες, οι οποίες, σχηματοποιώντας, δεν τοποθετούνται στον ίδιο επίπεδο χώρο. Επομένως, προσεγγίζοντας τις πυρηνικές παραδοχές και τις φιλοσοφικές θεωρήσεις της επικρατούσας θεωρητικής σχολής, επιστρέφουμε στο χώρο της «απτής» πραγματικότητας παρουσιάζοντας τον κλάδο της περιβαλλοντικής οικονομίας, αφού προηγουμένως παρουσιάστηκε ένα ιστορικό παράδειγμα σύγκρουσης των πορισμάτων των επιστημών, και της ιστορικής «εξέλιξης», με φιλοσοφικές προσεγγίσεις ανάλογες αυτών που υιοθετεί το επικρατούν ρεύμα της πολιτικής οικονομίας . Μέσω αυτών των αναλύσεων έρχονται στην επιφάνεια τα αδιέξοδα της παρούσας κοινωνικής οργάνωσης, διότι αποδεικνύεται ότι ακόμα και τα ίδια «επιστημονικά» μέσα που μετέρχεται, αποτελούν, στην αφαίρεσή τους, την ομολογία του ανυπόστατου των θεμέλιων παραδοχών επί των οποίων, τα ίδια, εδράζονται. Για τη διερεύνηση των κανονικοτήτων και των αιτιακών σχέσεων οι οποίες πραγματικά διέπουν την παρούσα πραγματικότητα και το επικρατούν κοινωνικοοικονομικό σύστημα, όσον αφορά στη σχέση οικονομίας και περιβάλλοντος, χρησιμοποιούμε, πλην του επικρατούντος και ένα άλλο θεωρητικό σύστημα, το οποίο αναπτύσσεται επί εντελώς διαφορετικής βάσης, με εκ διαμέτρου αντίθετη φιλοσοφική αφετηρία. Έτσι, με τη χρήση του μαρξικού συστήματος της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, καθίσταται εφικτός ο προσδιορισμός των εσωτερικών κανονικοτήτων του υφιστάμενου παραγωγικού συστήματος και των κοινωνικών σχέσεων που αυτό συνεπάγεται, καθώς επίσης και των, εν γένει, αντιφάσεων που διέπουν τη σχέση του με το φυσικό περιβάλλον. Κυρίαρχο ρόλο σε αυτή την προσέγγιση διαδραματίζει η έννοια της αξίας και το περιεχόμενο που αυτή λαμβάνει σε κάθε ένα από τα θεωρητικά συστήματα. Επιπλέον, η έννοια του χρόνου στις φυσικές διεργασίες, σε αντιδιαστολή με την χρονική κλίμακα την οποία δύναται να ενσωματώσει η ατομική συνείδηση και άρα η θέση του ανθρώπου, ως νοήμονος είδους, εντός της οικόσφαιρας, χαράσσουν νέα όρια στη σχέση μεταξύ κοινωνικού και φυσικού περιβάλλοντος. Τέλος, η οικειοποίηση της πραγματικότητας δια της συγκρότησης των εννοιών και των «κανονικοτήτων» που τη χαρακτηρίζουν, επιτρέπει την επισήμανση των τάσεων που ενισχύονται εντός του ίδιου του συστήματος, από τη δική του κίνηση και που σε καμιά περίπτωση δεν εμφανίζονται στο χώρο των απτών εμπειρικά φαινομένων.

The theories about the relation of economy and natural environment that have been developed so far, are strongly questioned within a new frame which places the present historical reality, as a imperative need of modern societies. With this light, it is attempted in the present paper a critical approach of this issue, with the simultaneous “ambition of” sketching the structural elements which are founded in the core of this relation. The method we apply, focuses on the role that play the forms through which appear the content each time and through which we attempt to infiltrate in the causational relations of these contents. Ecology is a concept which entered in the area of sciences and knowledge about hundred forty years ago, as a historical necessity, which was absent in the past. The science of ecology, the ecological movements and their political expression, the last fifty-year period, express a social process which constitutes a reflection of a series of phenomena in the social environment. The concise presentation of theoretical approaches that were produced by these processes , are useful to enter the field of multifaceted and multidimensional relations of economy and more generally of social organisation and the environment. The selection of the aforementioned theoretical approaches that are products of social dynamics, follow the contents of some of the main actions which are attempted by the dominant social forces and that are crystallized in the sectors of law and pattern of the development they propose and partially apply. The turning-point which signals the change of “phase” and the qualitative transition from the diachronic pressure of productive activity in the natural environment, in the environmental crisis, is imported with the description of a major environmental problem, of the beginnings of 19th century, that of crisis of fertility of soil. At the same time emerged the historical dimension of problems that are related to the environment and the form they take each time, as well as the opposition between partial and holistic approaches. In order to present, the very, modern dominant perceptions of the relation between economy and the environment, it is important to report in advance certain characteristics of the particular scientific region. The political economy as a schismatic science entails different theoretical objects, in direct connection with their equivalent theoretical systems. As a result the relationship between economy and nature does not concern only one dimension but more, which schematically, are not placed in the same two-dimensional space. Consequently, as we approach the fundamental propositions and philosophical approaches of prevailing theoretical faculty, we go back to the space of “tangible” reality presenting the branch of environmental economy, after we previously present a historical example of conflict between conclusions of sciences, and historical “progresses”, with philosophical approaches which adopt the prevailing (current) of political economy. Through these analyses come in the surface the inadequacies of the present social system, because it is proved that even its own scientific approaches-methods-techniques that it employs, constitute, in their abstraction, the consent of its unsubstantial theoretical foundations. For the constant examination of the inner regularities and causal relations that really underlie the present reality and the prevailing socio-economic system, as far as the relationship between economy and environment is concerned, we use, apart from the prevailing theoretical system, another one which is developed on completely different base, and an conflicting philosophical view. Thus, with the use of Marxist system of criticism of political economy, the definition of internal regularities of the current productive system and the social relations that this involves becomes feasible, as well as, in general, the contradictions that condition its relation with the natural environment. Major role in this approach play the substance-significance of value and the different substance that the value receives in each one of the theoretical systems. Moreover, the significance of time in the natural activities, as opposed to the time scale which is understood by the individual conscience of humans and hence the place of individual in ecosphere, they engrave new limits in the relation between social and natural environment. Finally, the comprehension of reality via the constitution of concepts and “regularities” which designate them , allows the revelation of tendencies that are reinforced within the system, from its own movement which by no means appears in the space of tangible empirically phenomena.